Nānā ka maka; ho’olohe ka pepeiao; pa’a ka waha

Synopsis: Discussion on the wise saying, "Let the eyes observe; let the ears listen; let the mouth be shut."

‘Auhea ‘oukou e nā makamaka heluhelu. Ua lohe ‘ia aku paha ma mua ia ‘ōlelo e kau a’ela i luna. Na ka makua a na ke kupuna paha i ho’opuka i kona wā e a’o mai ana i ke keiki a i ka mo’opuna paha. A i ho’opuka ‘ia mai paha ma muli o ka hao ‘ana o nā nīnau he nui. He ‘ōlelo kūpono ia no ka manawa e a’o ‘ia ana kekahi hana. He ‘ōlelo a’o ia iā kākou i ‘ole e pua’i wale nā nīnau like ‘ole mai ka waha mai o ka "haumāna," ‘o ia ho’i, ke nānā pono ka maka o ka haumāna me ka ho’olohe pono o kona pepeiao, e lohe ‘ia a e ‘ike ‘ia aku paha ka pane no kahi nīnau i ulu a’e nei i loko o ia haumāna.

A pehea, e holo nō ua ‘ōlelo nei i nā wā a pau e a’o ai kekahi i kekahi? ‘O ia ka ‘ōlelo a’o e pono ai ka wā a’o o ka pēpē i ka ‘ōlelo? Maika’i nō ka nānā ‘ana o ka maka, a me ka ho’olohe ‘ana o ka pepeiao, akā, ‘o ka pa’a o ka waha? ‘A’ole paha. Inā ‘a’ole ‘ae ‘ia ka pēpē e ho’ā’o e ho’opuka i nā kani ‘ōlelo like ‘ole āna i lohe ai, he hiki ana iā ia ke ho’opuka pono aku i ka ‘ōlelo i kekahi wā aku? A i ‘ole ia, he pono paha i ua pēpē nei ke lohe i kona leo pono’ī i ka pua’i ‘ana mai kona waha mai.

He pa’a nō ka waha o kekahi po’e kānaka i ko lākou wā e a’o ana i ka ‘ōlelo Hawai’i a i kekahi ‘ōlelo hou paha. He mau kumu paha kā lākou o ka hana ‘ana pēlā. He hilahila paha, ‘oiai, he ‘ōlelo hou a ‘a’ole nō ia i pa’a e like me kā lākou ‘ōlelo mua. He maka’u paha o ho’opuka hemahema ‘ia kahi ‘ōlelo. ‘Eā, eia au ke ha’i aku nei iā ‘oukou, ke ho’opuka hemahema ‘ia kahi ‘ōlelo, ‘a’ole ‘oe e hopu ‘ia e ka māka’i, a ‘a’ole ho’i ‘oe e ho’opa’i ‘ia, e uku aku i ke kālā. E maka’ala na’e, ‘o ia ho’i, e nānā ka maka i ke kumu, a e ho’olohe ho’i ka pepeiao i wahi e hiki ai iā ‘oe ke ho’oponopono i kahi hemahema ma ia hope aku.

E hao mai ana paha kahi nīnau, "Pehea ia ‘ōlelo, ‘I ka ‘ōlelo nō ke ola, i ka ‘ōlelo nō ka make.’ ‘A’ohe make ho’opuka i nā mea kūpono ‘ole, o pilikia auane’i." ‘Ae, he pololei nō, akā, i ka wā e a’o mai ana i ka ‘ōlelo hou, a hemahema kahi mau ‘ōlelo i pua’i mai mai loko mai o ka waha, ‘a’ole i ho’opuka ‘ia me ka mana’o ‘ino. ‘Eā, inā ua ‘ono maila kekahi kanaka i kope, akā ho’opuka hewa ‘o ia i ke noi, "I kohe na’u, ke ‘olu’olu." ‘A’ole paha e pono ke ho’okō ‘ia aku ia ‘ōlelo. He mea maopopo paha, ua ‘ono ia kanaka i ke kope. E hū paha ka ‘aka a mae ka iwi ‘ao’ao o nā kānaka e kū ana ma laila, akā, ‘a’ole ia he mea e maka’u ai a e hilahila ai paha.

A no laila, e kauleo aku kākou, e ka po’e ‘ōlelo leo kanaka, i nā kānaka ‘akahi nō a ho’omaka ke a’o ‘ana i ka ‘ōlelo a me nā kānaka e kala loa ke a’o ‘ana, a ‘o ka ‘oi loa aku, ‘o nā iwi o ko kākou mau iwi, a me ke koko o ko kākou koko, mai pa’a ka waha i ka wā e a’o mai ana i ka ‘ōlelo. E ho’opuka i ka ‘ōlelo Hawai’i.

E ho’ouna ‘ia mai nā leka iā māua, ‘o ia ho’i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

» kwong@hawaii.edu
» rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

» 956-6419 (Laiana)
» 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai’i at Mānoa.