Pau ‘ole ka ‘umeke i ke kahi, pau ‘ole ka lemu i ka hāleu

Synopsis: If you make a mess, clean it up.

Aloha mai kākou e nā makamaka heluhelu. ’O ia po’o mana’o e kau a’ela i luna, he ’ōlelo kahiko ia mai nā kūpuna mai. ’O kona mana’o, ’o ia ho’i, i ka wā i pau ai ka ’ai ’ana iho i ka poi, a he koena nō ko ka ’umeke, ’a’ole e waiho wale pēlā. ’O ka hana kūpono, ’o ia ke kahi ’ana i ka ’umeke a ma’ema’e. A e like me ia po’o mana’o i luna, inā ’a’ole hana aku ke kanaka pēlā, ’a’ole ’o ia hāleu i kona ’ēlemu ma hope o kona ki’o ’ana iho. He mea ma’a mau ke kahi ’umeke i nā kūpuna, a no laila, e ho’omau aku kākou i ’ole e nalowale ia hana.

’O ke kumu i lilo ai ia ’ōlelo kahiko ’o ia ke po’o mana’o o kēia lā, ua like paha ia me ka hana a ka po’e i waiho wale aku i kahi mea i hanini iā lākou ma ka hale kū’ai a ma kekahi wahi paha. Pehea, pēlā nō ho’i kā lākou hana ma ko lākou hale? Waiho wale aku ka mea i hanini? A i ’ole ia, e kāwele ’ia aku paha o nuku auane’i ’o Māmā? O nāukiuki auane’i kāu kāne a wahine paha. O ’eha auane’i ke kanaka e hehi aku ma luna o ia mea i hanini.

I kahi lā i hala, ua hele aku ko ’oukou mea kākau i ka hale kū’ai me ka ’ohana no ke kū’ai hele ’ana i nā kū’ai ho’ēmi kūikawā o ka Pō’alima ’Ele’ele. A i ka hele ’ana ma kekahi hale kū’ai, ua he’e akula ko ’oukou mea kākau i ke koloaka i hanini ma ka papahele a wala kua ihola a waiho wale ana ma ka papahele. Ua ’eha ihola ka lima a me ka ’ēlemu. ’O ka pōmaika’i paha, ’o ka wā ’ōpiopio nō kēia o ko ’oukou mea kākau. Inā i ’elemakule, inā paha ua ’eha loa ke kino, a haki paha ka iwi o ka lima a me ke kīkala. Inā i kāwele ’ia aku e ka mea nāna ia koloaka i hanini, inā ’a’ole i ’eha iho ko ’oukou mea kākau.

Inā he kanaka ’oe i loa’a i ka piwa lenalena, a ’a’ole ’oe makemake e kāwele aku i ka mea i hanini iā ’oe, e ha’i aku i ka limahana o ka hale kū’ai, a nāna e ho’oma’ema’e aku.

’O ka mea minamina, pēlā nō ka hana a kekahi po’e hoa noho o ka hale papa’i e noho nei ko’u makuahine. Ua hanini ka wai hua ’ai a wai ’ē a’e paha he mau manawa, a waiho wale ’ia, ’a’ole kāwele ’ia aku. He mea minamina loa ia, ’oiai, ’o ko lākou wahi noho nō ia.

Inā waiho aku ’oe i ka manu palupalu ma kahi o ka lehulehu, ’a’ole e waiho wale, e ho’oma’ema’e aku, ’o ia ka mea e pono ai. Mai moloā o ’eha kekahi kanaka.

Nāu ia e hana lepo a e hana wai paha, nāu nō ia e ho’oma’ema’e aku.

(Aloha Lā Kū’oko’a, e nā makamaka heluhelu. ’O ka Pō’ahā nei nō ia. I kekahi lā, e kū’oko’a hou ke aupuni o ka Lāhui Hawai’i. A no laila, e ho’omau kākou i kā kākou hana e holo mua ai kākou Hawai’i, a i kekahi lā e kō nō ia mana’o o kākou, ’o ia ho’i, e kū ka Lāhui Hawai’i i ka moku, a e kū ’oko’a ko kākou aupuni, ’a’ole ma lalo o kekahi aupuni.)

 ———

E ho’ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho’i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.