Column: Lele paha i ka pō ke poʻouli

Synopsis: Another unique native bird might be extinct. What is our responsibility as Hawaiians and people of Hawaiæi to conserve the precious creatures that also call Hawaiæi home?

Küolokü ka leo aloha o ka manu. I ka M.H. 1973, i ka hihia paæa o ka mäulukua o ka æöhiæa lehua, i uka hoæi o ka æäina au pehu o Häna i ke alanui kïkeæekeæe, e holo mai ana kekahi mau mea æimi naæauao, æo ia hoæi æo T. L. C. Casey läua æo J. D. Jacobi, no ka noiæi æana i ke külana o ke kaiaola o ia æäina. Kähähä ka æike maka æana i kahi manu kämehaæi. He kamahaæo nö ia launa æana me ia manu æoiai æaæole paha i æike mua æia e nä maka o känaka. No ka loaæa æole o kahi moæolelo a nä kupa o ia æäina, me ka æike æole hoæi o nä küpuna o mua mai, æo ia nö ke kumu i manaæo æia ai he manu hou nö ia. Eia hoæi, æaæole paha i æike æia kona hulu i ka humuhumu maiau æia ma kahi æahuæula a mahiole paha.

æOiai æaæohe inoa o ia manu, ua æimi æia he inoa küpono. Ua kükäkükä pü naæe me Mary Kawena Pukui. Haka pono akula ua Pukui nei i ia manu. Ma ka nänä aku, kohu like nö paha kona hulu kino i ko ka æulaæaihäwane, he manu pau halapohe nö ia. Akä, ua æokoæa nö nä hulu, he mäkuæa a hilihili nä æëheu, a æea mälani a keæokeæo paha kona umauma. æO ka mea e kupanaha ai, æo ia hoæi kona poæo, he uli nö ia me he poæokiæi lä. No laila, ua kapa æia æo ia he poæouli.

Ua noiæi æia ke poæouli e ka poæe akeakamai, a ua æäpuæepuæe hoæi ka huakaæi hele loa æana i ia wao kele. A ma laila wale nö æo ia i æike æia ai. He æäina pulu æelo loa i ka ua, a æelemoe nö hoæi ka maæukele. Eia hou, he kani polinahe nö käna me he manu æalauahio lä, a he kani köliæuliæu hoæi. No laila, æaæole nö e maopopo leæa ka nui e koe nei i këia manawa no ke käkaæikahi o kona æike æia.

Kuhi æia, i ka M.H. 2004, ua hele a pau halapohe ua manu nei ma muli o kekahi poæe mälama maluö. Ma ia makahiki, he æekolu wale nö ka heluna i koe. Hoæokahi, ua make nö ma kona pahu manu ma lalo o ka mälama æana a ua poæe lä. æO ka lua, æaæole nö i æike hou æia, a no ia mea i manaæo æia ai ua pau. Akä, æo ka hemahema o ka æimi noiæi a me ka mälama æia, a no ka æäpuæepuæe o ka hele æana i kona æäina noho, æaæole nö i maopopo pono. No ia mea, ua hoæonoho æia ua manu nei ma ke külana “æane halapohe” e ka Hui Kauæäina Mälama Honua (International Union for Conservation of Nature) no kona nalo æana.

Akä nö naæe, i këia makahiki, ua kuhi æia e kahi mea æimi naæauao nona ka inoa æo Patrick Barkman, no ka æike æole æia o ia manu, hiki nö ke manaæo æia ua lele loa i ka pö. He lono hoæokaumaha maoli nö ia, a eia nö kuæu wahi leo polinahe ke kähea poæouli aku nei iä æoukou e kuæu poæe hoa mälama manu Hawaiæi. Ke paipai nei wau iä æoukou e æimi aku i ia manu Hawaiæi ma kona æäina hänau, a e hoæolohe pono mai i kona kani i höæoia ai i kona ola a make paha. A inä nö paha æo ia e noho mau mai nei, æo ka nïnau nui, e aho paha ka mälama æana o käkou känaka iä ia, a i æole, e waiho wale æia paha ma kona æäina mamao a käkaæikahi o ka hele æia e käkou? He aha lä hoæi ko käkou kuleana? E noæonoæo pono. He Hawaiæi æo ia ala.

Naæu nö me ka leo poæouli aloha, HAUKAIKELA. Haleæiwa. æOlekükahi, Welehu.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.