I ali’i nō ke ali’i i ke kanaka

Synopsis: Some wise words of Nelson Mandela, who died Thursday, are discussed.

———

Welina e nā makamaka heluhelu. Ua ku’i a’ela ka lono a puni ka honua no ka hala ’ana aku o kahi alaka’i pono a piha aloha ho’i o ke ao nei. ’O Nelson Mandela nō ia. A ’o ke kumu e kau a’ela ia ’ōlelo kahiko mai nā kūpuna mai i luna i po’o mana’o, ua ho’opuka ’o Mandela i kahi ’ōlelo i like ka mana’o. Penei ia, “Eia au ke kū nei i mua o ’oukou, ’a’ole ma ke ’ano he kāula, akā, ma ke ’ano he kanaka lawelawe no ’oukou.”

A ’o ia ihola nō ka mana’o o ua ’ōlelo no’eau nei e kau a’ela i luna, ’o ia ho’i, ma muli o nā kānaka e ali’i ai ke ali’i, a no laila, he pono i ke ali’i ke mālama pono i ke kanaka. Mai kahiko mai nō ua ’ōlelo no’eau nei, akā, ua lilo ia i mākia na Mandela. ’O ka mea ’āpiki, ’o kekahi ’ōlelo a ua kanaka ’ike kūhohonu lā, “Inā ’a’ole aupuni a ka lehulehu, ’a’ole hiki ke maluhia ka ’āina.” He aupuni Mō’ī ko Hawai’i nei ma mua, akā, he maluhia nō i kekahi manawa. Aia nō i ke ali’i e kū ana i ka moku. Ho’omana’o paha ’oukou i ka mo’olelo o Kawelomahamahai’a. Penei kahi māhele pōkole e pili ana i kona aupuni. “I ka wa e ola ana o Kawelomahamahaia, ma kona mau la e noho alii ana no Kauai, ua hana oia i na hana e laupa’i nui ai na kanaka maluna o ka aina, mamuli o kona nana ana i ke kanaka nui ame ke kanaka iki; ke kanaka ulakolako o ka noho ana ame ke kanaka hemahema a nele o ka noho ana. Ua hoomahuahua aku oia i na aina o na alii eleu a mikiala ma ka hana, ua pa’i aku la oia i kekahi mau lihi pepeiao o ko lakou mau aina, a haawi ae la no na makaainana nele aina, a makemake hoi e hooulu i na mea e waiwai ai ka aina, e ola ai ka noho ana o ke kane ame ka wahine ame ka laua mau keiki. Nolaila, ua ulu nui ka lahui kanaka a nui nohoi ke kuonoono maluna o ka aina mai o a o. Ua maluhia nohoi ka aina, oiai ua lako na mea apau e pono ai ka noho ana.”

A no laila, ua mōakāka, he hiki nō ke maluhia ka ’āina inā ’a’ohe aupuni a ka lehulehu. A ’o ka mea ’āpiki, i loko nō o ke aupuni a ka lehulehu, hana ’ia nā hana kūpono ’ole a māna’ona’o paha, e like me ka hana a ’Amelika Hui pū ’ia. He aupuni ia na ka lehulehu, ’a’ole na’e kāna hana he hana pono i nā manawa a pau. ’A’ole e helu papa ’ia ana ia mau hana kūpono ’ole, akā ’o kekahi, ma Hawai’i nei nō i hana ’ia ai.

Aia nō paha i ke ’ano o ke ali’i, ’a’ole paha i ke ’ano o ke aupuni. ’A’ole i akāka ka mana’o o ia ’ōlelo a Mandela no ka maluhia a me ke aupuni a ka lehulehu, akā, i ka ’ike ’ana aku i ka nui o ke aloha i nā kānaka iā ia, ua maopopo he ali’i pono nō ia. A ua like nō me kekahi ali’i o Hawai’i nei i ho’opa’ahao ’ia nō ho’i ma kona ’āina pono’ī, ’o ia ho’i, ’o Lili’uokalani.

Ke hā’awi aku nei nā luna ho’oponopono o Kauakūkalahale i ko lāua aloha i ka ’ohana o Mandela i ha’alele ’ia mai nei i hope nei. A ke lana nei ka mana’o, e nui hou aku nā kānaka e hahai aku ana ma kona ala i hele ai.

———

E ho’ouna ‘ia mai na ā leka iā māua, ‘o ia ho’i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
» kwong@hawaii.edu
» rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
» 956-2627 (Laiana)
» 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai’i at Mānoa.