Mai Unuhi i ka Maopopo

Synopsis: With Hawai’i State Assessment testing in our public schools, supporters of the Hawaiian Language Immersion Program have called for fair testing for immersion students whose academic proficiency is to be measured in a language other than that of school instruction.

———

"Ua liliuewe nä ho’omana a pau, e ke hoa, mai ka puni-puni, ka weliweli, ka ‘älunu, ka makakü, a me ke mele."

‘Oiai ua unuhi ‘ia këia wahi ‘ölelo a ka mea käkau ‘o ‘Ekala Alana Pö, ‘a’ole nö paha i maopopo iä ‘oukou, e nä hoa heluhelu, ka mana’o pono o nëia ‘ölelo. ‘O ia ka pilikia o ka Hö’ike Ana Külana ‘Ike i haku ‘ia no nä keiki kula kaiapuni. ‘Oiai ‘a’ole a’o ‘ia ka ‘ölelo Pelekane i nä kula kaiapuni a hiki i ka papa ‘elima, i këia makahiki e koi ‘ia ana ua mau kula e hä’awi i ka Hö’ike i mälama ‘ia i ka ‘ölelo haole i nä keiki. A mahu’i ‘ia nä kaha a nä keiki e maika’i ma këia hö’ike. Pehea ho’i këia hana na’aupö?

‘O kekahi pilikia nui o Ka Papahana Kaiapuni, ‘o ia ho’i ka hö’ike näna e loiloi i ka holomua o nä haumäna kaiapuni. ‘A’ole pili pono këia hö’ike i ke a’o ‘ölelo Hawai’i, no laila, he pono kekahi hö’ike e ho’ohälikelike i ke a’o ‘ana ma nä Kula Kaiapuni.

Ma ka lä 29 o Ianuali, ua mälama ‘ia kekahi häläwai no këia nïnau. Ma laila nö i häpai mana’o ai nä kumu kaiapuni, nä mäkua, a me ka po’e käko’o i ka ‘Ölelo, ‘o Baba Yim kekahi. Häpai maila ‘o ia i këia mana’o, “’Oiai ‘o ka ‘ölelo Hawai’i kekahi ‘ölelo ko’iko’i o këia moku’äina, e ho’ohana käkou i ia ‘ölelo ma nä pae like ‘ole o ke a’o ‘ana. Inä ‘ae ‘ia käkou e ‘ölelo i kä käkou mau keiki, kükulu i papa ha’awina no nä keiki, a’o a aloha aku i nä keiki ma o këia ‘ölelo, e ana käkou i kä läkou ‘ike ma o ia ‘ölelo nö ho’i. Mai unuhi i ka ‘ike Hawai’i o käkou i kekahi ‘ölelo ‘ë a’e.” Ke unuhi ‘ia ka ‘ike Hawai’i o käkou, ko käkou mana’o Hawai’i, käpae ‘ia ke kuleana i ‘ae ‘ia i ke a’o mua ‘ana i ka ‘ölelo e mälama aku i ka ‘ölelo hiwahiwa. ‘Ï maila ‘o Baba, “E kükulu ‘ia kekahi papa ha’awina mai ka ho’omaka a i ka palena pau ma ka ‘ölelo Hawai’i."

‘O nä haumäna o nä kula kaiapuni nä haumäna kiakahi e hana ana i ka Hö’ike Ana Külana ‘Ike i kekahi ‘ölelo ‘oko’a i a’o ‘ole i ko läkou kula. Inä maika’i ‘ole nä kaha, aia ana ke kula ma lalo o ka Ho’oponopono, ‘o ia ho’i ka "Restructuring." I mea ia e ho’äpono ai i ke kula, a e käpae ‘ia ai paha kekahi mau kumu kula e ke aupuni o ‘Amelika. Pa’akikï loa ka lilo ‘ana i kumu kula maika’i, a ‘a’ole pono ke käpae ‘ana i nä kumu kula kaiapuni ma muli o ka hö’ike maika’i ‘ole.

‘O ka ho’oki’eki’e ‘ana aku i ka ‘ölelo Pelekane ka mea ‘äpiki. ‘Oiai he ‘ölelo ko’iko’i ka ‘ölelo Hawai’i ma nëia ‘äina, na ka DOE e käko’o i nä kula kaiapuni i ka hana ‘ana i Hö’ike pono no nä kama o Hawai’i nei. No läkou ke kuleana o ke käko’o ‘ana i nä kula kaiapuni, eia kä, ua ‘ike pinepine ‘ia ka ho’oki’eki’e ‘ana aku i ka ‘ölelo Pelekane. ‘O ia ho’i ke kumu i haku ‘ia ai ka Hö’ike i ka ‘ölelo ‘ë a unuhi wale i ko käkou me ka mana’o ‘ana, he maika’i nö. He ahu ‘ala’ala wale ke ‘ano Hawai’i iä läkou-ka DOE a me ke aupuni kekahi-a ‘o ke ‘ano Haole ka mea nui. Iä läkou, he häwa’e kai nui këia paio o käkou, akä, ‘a’ohe mea hakanele i ke kü ‘ana i ka pono. No laila, e nä hoa o ka ‘ölelo Hawai’i, e küpa’a käkou a e paepae aku i kä käkou ‘ölelo aloha. No ka DOE ke kuleana e käko’o aku i nä kula, a no käkou ho’i ke kuleana e mälama i ka ‘ölelo a me nä keiki a käkou. E ola ka ‘ölelo Hawai’i, e ola kona mau kahu, kona mau ‘öhua, e ola nö kona lähui kanaka.

———

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai’i at Mänoa.