Synopsis: Growing sustainable traditional crops, as our ancestors did, can be a difficult undertaking. Invasive pests that were not present before are but one of the many challenges facing farmers today. For those growing sweet potatoes, one must remain forever vigilant against the sweet potato weevil (Cylas formicarius).

———

Aloha e nä hoa makamaka, nä kupa æaiau o ko käkou æäina aloha. Wahi a Kepelino, manaæo ka wahine käne æole, keiki makua æole paha, æelemakule kama æole paha, i ke ola, no ka mea, ua pökeokeo i ka waha. He hou ia. Ua mökaekae nö i ka æai he æuala. A ua manaæo hoæi au i ke ola a me ka mökaekae i ka waha i ka æai, akä, eo nö këia wahi keiki o ke kula o ka makani æIlihaæi, me ka haæihaæi pau æia o ka manaæolana oæu no ka loaæa o ka æai i kanu æia me ke aloha nui o ke ohohia. æO ka æeæa wale nö ka æai o ka waha.

Ua hoæomäkaukau æia ka honua e like me ka maæamau no ke kanu æuala. Waele æia ka mäla, a me ke kä o ka æöæö i æoä ai a apoapo maila ka lepo. æUmoki æia nä kä he käuna ma ka puæe hoæokahi, a laila, uhi ihola ka mauæu ma ka puæe. A ulu ke kä o ka æuala a hïkäkä aku, a laila, ua kaiue aæela i ka puæe me ka æöwili mai i ka hokua o ka lau. Nani lua æole ka waiho kähela o ka mäla æuala i kuæu maka, æo ka lau uliuli, a me ka mohala pono mai o ka pua. Akä, ua æike æë æia kahi æano mü malihini. Kohu naonao lele ia ke nänä aku. æEkolu paukü o ke kino, æeleæele ke poæo nuku loloa, a me ka lemu, a æulaæula ka paukü waena.

I ka wä e æohi ai, ua æike æia ka popohe maikaæi o ka lau e häliæi ana iä luna, akä, æo ka lau o lalo, ua lenalena maila me ke kulopia. Noæonoæo ihola he maæamau ia, a i ka huæe æana i ka lepo, he æole ka loaæa. Ua make ka hokua i ka peluluka. Pühä ka hokua me ke kä! I ka nänä aku o ka maka, he piohë kä ka mea i make ai ka hokua! Noke hou aku nö i ka huæe æana i ka lepo a pau nä puæe a pau i ka æohi æia. Hoæokahi kaæau me æeono käuna ka nui o nä kä æuala i kanu æia. Mimino nä wahi æuala i loaæa maila, ua pau loa nä hokua i ka make. No laila, me ka æeha o ke aloha walania au i æimi noiæi ai ä kolekole ka noæa. æO ka hoa paio he mü æuala. æO ia hoæi ka mü malihini aæu i æike mua ai.

Huli hele ka mü æuala i ka pö a kau ma ka hokua. Nanahu ia i ka hokua me ka waiho æana i ka hua ma ka lua. I ka ulu æana o ka piohë, æai nome ia iä loko o ka hokua me ke kä, a make ka æuala. Mau nö ka ulu o ka lau o luna, pau loa ka lau o lalo i ke kulopia. Noho like ka mü æuala i nä æano æuala like æole, a ma ka läæau hihi i kapa æia æo ka morning glory ma ka namu haole.

E akahele e nä mahi æai, inä ulu ka hoi no ke kanu æuala. E huki pau i ka lüæau hihi o æaeæa lele paha ka mü a noho i ka hokua. E wae me ke kiaæi mau i ka paæa pono mai o ka hokua me ke kä ma mua o ke kanu æana. Inä æike æia ka pühä ma ka hokua a i

æole ma ke kä, noho ka mü æuala me ka malü a æo ka huki hikiwawe ka hana e koe ana. E noke aku nö i ia hana a loaæa ke ola, a me ka mökaekae i ka waha. I pau ke kulopia, a me ka peluluka, a me ka mü æuala hoæi!

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.