Synopsis: Why was the sperm whale carcass at Kalaeloa plundered and the baby humpback whale that floated ashore in Kauaæi left unmolested? Clue: One has teeth and the other has none.
Aloha mai käkou. Ua æike æë æia paha e ka hapanui o käkou, këlä poæo manaæo e kau maila ma luna aæe nei. Ua haku æia e ke Kauka Sam L. Noæeau Warner he mau puke kamaliæi i mea e käkoæo ai i ka hoæopaæa æana i ka æölelo Hawaiæi. Aia ma këlä me këia puke kekahi mau haæawina e hoæoikaika ai i ka manaæo Hawaiæi a e pale ai hoæi i ka hoæopuka æana i ka æölelo haole ma o ka æölelo Hawaiæi. Ua æike æo ia ala ë he æokoæa ka æölelo Hawaiæi a æokoæa hoæi ka æölelo haole. A no laila, ua kapa æia kekahi o käna mau puke ma ia inoa nö.
I ka moæolelo no ke kino kupapaæu o kekahi palaoa o ka pae æana mai i Oæahu nei e laha aæe ana, ua æike au i ka waiwai o kä Noæeau wehewehe æana i ke kumu e æokoæa ai kahi a æokoæa ai kekahi. æO ia hoæi, he niho ko ka palaoa a æaæohe niho o ke koholä. A he mana ko ka niho palaoa i ka manaæo o ka poæe Hawaiæi. Ua kälai æia nö a lilo mai i kiæi kohu alelo. Ua nïkiæi æia mai ka lauoho kanaka i hilo æia a mänoanoa, a æo ia nö kona mea e lei ai a lewalewa mai i ka umauma o ke aliæi o ke au kahiko.
He mea käkaæikahi ka pae æana mai o ka palaoa ma nä kapakai o ko käkou pae mokupuni, a æo ka mea i pae mai i Oæahu nei, æo ka hele ia a hauna loa ke kino kupapaæa i ka hoæoheheæe æia æana, a no laila, ua kauö æia akula i kai uli. æAæole naæe æo ia i noho ma laila. Ua hoæi hou mai nö i ka æaeone o Kalaeloa, he mau manawa, a i ke kolu o ka manawa, ua waiho wale æia ma laila. Ua laha aku këia moæolelo ma ka nühou i mua o ke äkea, a æo ka hiki mai nö ia o kahi æuæa me käna pahiolo mïkini a æoki ihola nö ia a hemo mai ke ä a me ka niho. He aha ke kumu e æalo ai i ka hauna? He mea hana kälä nö paha? E hana æia ana paha he lei niho palaoa?
Eia mai ka mea æäpiki. He mea kapu ka lei niho palaoa a he höæailona ia no ke aliæi. Minamina ke æano ake kälä o këia wä a käkou e æike nei. æAæole nö e nänä æia ke kapu. Wahi a ka poæe o ka æOihana Kumuwaiwai æÄina, ua pömaikaæi ka poæe e ake nei i ke akamai no ka loaæa mai o ia palaoa. He nui nö käna mau mea e höæike mai ai iä läkou. æEä, i ke au kahiko, æaæole hiki i ka wahine ke æai palaoa. He kinolau ia no Kanaloa a he mea kapu. A i këia wä, eia kahi æuæa ke hao mai nei i nä niho, a eia kekahi poæe akeakamai ke wäwahi nei i ke kino ma ka æimi æana i ka naæauao. He pono anei këia æano hana? He hoæohaumia paha? He hoæohüoi nö kaæu i ke ake o këia poæe.
Eia hou kekahi mea e noæonoæo ai. Ua pae mai nei kekahi kino kupapaæu ma Kauaæi. He koholä naæe ia. æAkahi hoæi kona hänau æana, he mau pule wale nö paha. Aia lä naæe i hea ka poæe hao niho? Aia i hea ka poæe näna e wäwahi i kona kino ma ka æimi æana i ka naæauao? Kähähä! æAæohe ona niho! Koe aku naæe ka hana a ka poæe akeakamai.
No laila, ua æokoæa æiæo nö ka palaoa a æokoæa hoæi ke koholä. Eia hou, ua æokoæa ka poæe o ke au kahiko a æokoæa hoæi ka poæe o këia au nei. æO ke kapu o ke au kahiko, ua hehikü æia. No laila, æo kaæu nïnau e häpai ai, æo ia hoæi këia: He hehi ia i kupu mai ma muli o ka æike æole i ke kapu, a i æole, he hehi ia nö ka nänä æole i ia mea he kapu?
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
