Synopsis: First the telescopes, then the whales, and now the wëkiu bug. In each case, traditional Hawaiian values are subjugated to unyielding Western control.

———

Aloha käkou e oæu hoa æalo like i ka hao æana mai o ke au malihini. E hoæomaka ana këia wahi moæolelo ma ke kai, a laila, e piæi aæe nö i uka. Ua maopopo, æaæole pëlä ke kaæina maæa mau o käkou Hawaiæi. Pëlä nö naæe ke au o ka malihini.

I këlä pule aku nei, ua æike æia ka mahaæoi o kekahi poæe ma Kalaeloa, kahi i pae mai ai këlä palaoa make i küæëæë i ke kauö æia o kona kino kupapaæu i waho o ka moana kaiuli, kahi hoæi e wawahi æia ai e ka manö a hehi æia ai kona kapu e ka mahaæoi. A i ka hoæi æana mai i ka æaekai a lohe kekahi poæe Hawaiæi, æo Beau Shishido mä me kona mau hoa æelua, æo ka hoæokokoke akula nö ia ma ia æaekai. æAæole nö a he wä, hiki maila kekahi limahana e hana manawaleæa nei ma lalo o NOAA, kahi æoihana i hoæokuleana æia e ke aupuni Mokuæäina, ka mea näna i hoæokuleana i ke Kulanui o Hawaiæi e mälma i kekahi papahana noiæi no ia palaoa, a æo kona æauæa maila nö ia iä Beau mä æaæole e hoæokokoke aku i këlä palaoa. I kuleana hoæi æo ia ala i ke Kulanui e hele aku ma laila. æO ka mea æäpiki, he kuleana ia i käæili æia e ke aupuni o æAmelika a lilo mai hoæi i kumu no ka æauæa æana i ka pono o ia poæe Hawaiæi, ka pono i ili mai nö mai nä küpuna mai. æO ia hoæi ka mälama æana i nä akua kahiko.

He kuleana Polenekia nö hoæi këia mai ke au kahiko mai. Ma Aotearoa hoæi, he kinolau ka paräoa (palaoa) no Tangaroa (Kanaloa), a he hoæohana æia nä iwi a me nä niho no ke kälai æana i läæau pälau a i lei niho palaoa hoæi, aia wale naæe a pae mai ke kino kupapaæu i ka æaeone. æAæole nö e luku æia. I koæu lohe, e kanu æia nö ke kino pae ma kahakai, a pau ka hauna, e æohi æia ka iwi a me ka niho.

Ua maopopo ma ka moæolelo o ka hiki æana mai o nä haole i Hawaiæi nei, he mea nui ka æoihana æö koholä. He mea hoihoi kona kapa æole æia i ke æö palaoa! Ma luna o ka “huelopoki” läkou i holo ai. æAæole maopopo ka manaæo o küpuna mä ma laila. Ua hahai æia paha, æaæole paha. A æo ka palaoa pae i ka æaeone, he mea käkaæikahi nö ia. E like me ka manaæo o ka Maori, he kinolau ia no Kanaloa, a he mea æihi hoæi. A no laila, i ka hao wale æia o ke ä a me ka niho o ia palaoa ma Kalaeloa i këlä pule aku nei, e kahi æuæa, ua æikea ka æaoæao mahaæoi a puni kälä.

I ka pule nei, ua laha ka moæolelo no kekahi poæe malihini heæe hau. Ua paæi wikiö æia ko läkou heæe æana ma Puæu Poliæahu, i Mauna Kea. æOiai, æaæohe hau i ko läkou wä e heæe ana, ua heæe wale aku nö ma luna o ka lepo! Nui ka poæe Hawaiæi i æeha ka naæau i ka æike aku i ua hana kohu æole lä. Waæawaæa maila ka lepo a æinoæino paha ke kaianoho o ia wahi mea kolo he wëkiu. æO ia wëkiu hoæokahi wale nö kahi e loaæa ai. Eia kä, æoiai ke Kulanui e hoæohalahala ana i këlä poæe heæe lepo ma ka nühou, æaæohe wahi æekemu no ka hihia nui pili i ke kükulu æana i ka æohe nänä nunui. æO ia mau hewa nö naæe o ua poæe heæe lepo nei. No ke aha i nïnau æole ai i ka poæe Hawaiæi ma mua o ka hana æana pëlä? Ua manaæo paha läkou he pä päæani ka æäina e hele lanakila ai. He aha ia mea he kapu? A pëlä kä hoæi i lilo ai ka mahaæoi i mahalua!

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.