Column: Ulupuni ʻo Mauna Kea i ia mea he kānāwai

Synopsis: At a legislative briefing about the Mauna Kea Access Road, state Sen. Kai Kahele suggested that the land swap between the DOT and the DHHL was not legally consummated. The authority over the road reverts to the DHHL.

I ke koikoi æana o Ige mä me kona poæe hoa e kükulu æia ka æohe nänä nunui (30 mika/TMT), he mea maæa mau iä ia ke kuhikuhi mai i ka poæe küæëæë he poæe æaæe känäwai ia. He keu käna a ke kuhikuhi hoæokamani! E nänä paha käkou. I loko o ka moæolelo o æAmelika a me ko ka Mokuæäina æo Hawaiæi, nui a hewahewa nä hana æaæe känäwai a Ige mä e hoæopoina nei, a æo kahi laæana æino loa, æo ia ka wä a ka U.S. i æaæe ai i kekahi känäwai kauæäina ma kona käkoæo æana i kekahi poæe kipi i ko läkou hoæokahuli æana i ko Hawaiæi aupuni möæï.

A pehea lä nä känäwai hoæokae like æole a æAmelika i kau ai, e mälama æia paha æaæole paha? Pehea hoæi ke känäwai e kïpaku ana i ka poæe æöiwi o æAmelika mai ko läkou lä æäina aku? Pehea nä känäwai hoæokaæawale lähui o nä mokuæäina hema o ka USA? Nä känäwai e päpä ana i ka male æana he käne a he käne, he wahine a he wahine? Nä känäwai hoæi e päpä ana i ka pakalölö æaæole e hana æia i mea e lapaæau ai i nä maæi make, æoiai nä æoihana küæai läæau e hoæolaha nei i nä läæau æino e hei ai ka mea maæi, ma muli wale nö o ka puni kälä? Pehea ke känäwai o 1790 e hoæokae ana i ka poæe o æÄsia æaæole nö e lilo i makaæäinana no æAmelika? Nui hewahewa nä känäwai kohu æole o æAmelika, nä mea kahiko a me nä mea hoæi e kü nei, näna e hoæokae i ka æili, ke keka, ka pilina o nä känaka like o ke keka, ia mea aku ia mea aku. I mau laæana maikaæi nö ia e akäka ai ka hemahema o ia mea he känäwai i kekahi manawa. A pëia mai, he pono nö paha ko läkou höæole æia.

A pehea lä hoæi ka æaæe känäwai mokuæäina? Inä nö e æimi nei æo Ige mä i nä æaæe känäwai maoli, aia ka loaæa ma loko o ke aniani kilohi. Ma ka häläwai æaha æölelo i lohe æia ma ka Pöæakolu nei e pili ana i ka mälama æana o ka DHHL i nä æäina i hoæihoæi æia mai i këia keæena no ka pono o ka poæe Hawaiæi ma hope o ka æaihue æia e æAmelika, ua häpai æia ka nïnau a ke Kenekoa Kai Kahele (Kemokalaka, Hilo) e pili ana i ke kuleana o ka DOT no ke ala e piæi ai i uka o Mauna Kea. æÏ akula æo ia ala, inä æaæole i holo pono ke kuapo æia æana o ia æäina ma waena o ka DHHL a me ka DOT, a laila, æaæohe wahi kuleana o ka DOT e pili ana i ke ala. Inä pëlä, e hoæi paha ke kuleana i ka DHHL, ke keæena e noho luna æia nei e William Aila. Aia ana iä ia ke kuleana no ka mälama æana i ia æäina no ka pono o ka poæe Hawaiæi. Eia nö käkou ke kali nei æo ke ahuwale æana mai o kona æano maoli, a ma o käna hana e æike æia ai. He kahu maikaæi ana æo ia e mälama nei i ka pono o ka poæe Hawaiæi, a i æole he æuæa e nänä wale nei nö i kona pono iho a me ka pono o kona mau hoa aupuni.

Inä pololei æo Kahele, æo wai lä nä mea æaæe maoli i ke känäwai? æAæohe wahi pono o ke kuhi æana aku i ka poæe kiaæi mauna. Aia ko käkou pono æo ke kaupale a me ke küæë i nä känäwai æino, a e makaæala hoæi i nä æaæe känäwai æino, o ili mai auaneæi ia mau æino ma luna o käkou, ma luna o nä mamo a käkou, a ma luna paha o ko käkou Mauna.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.