Synopsis: If we talk about baby formula in Hawaiian, we should not refer to it as “waiü,” Hawaiian for milk (literally,“breast liquid”), because it has nothing to do with the breast. Narrow translations force Hawaiian to be dependent on English for its meaning.
æAuhea æoukou e nä hoa heluhelu. Ua kukuæi mai ka lono no ke emi loa æana o ke ö e ola ai kä käkou mau keiki, he waiü hoæopilipili. Wahi a kahi kükala æana, æo ka haumia loa o kahi hale hana waiü hoæopilipili no nä kamaiki, o Abbott Nutrition hoæi, ua hoæopaæa æia ihola e ka FDA a hiki i kona hoæäpono hou æia e lawelawe aku i käna mau hana. æOiai, æo ia kekahi hui nui loa o ka hana æana i ia æano inu, æo ka hopena o kona paæa æana, pilikia nä keiki æai waiü i ka nele i ka loaæa æole o ia mea. Aloha nö läkou a aloha hoæi nä æohana e noho nele nei.
I këia mau lä, he nui nä kamaiki i hiki æole ke æai i ka waiü maoli o ko läkou makuahine. Aia nö ke ola i ka inu waiü hoæopilipili. I kumuhana maikaæi nö paha këia no kekahi æatikala, eia naæe, æaæole paha käkou e hihi ma æaneæi. No këia æatikala, ua manaæo au e nänä pono aku i ka hua æölelo Hawaiæi no “milk”, æo ia hoæi æo “waiü”. æO ka maæa loa o käkou i ka hoæomaopopo æana i nä hua æölelo Hawaiæi ma o ko läkou mau hoa pili ma ka namu haole, e poina iä käkou kona manaæo ma ka noæonoæo Hawaiæi. æO ia hoæi, he wai ia no kekahi ü mai. A ke æole au kuhihewa ma këia, ma mua aku o ka höæea mai o nä haole, æo ka wahine kanaka wale nö ka mea nona ka ü i piha i ka wai o ke kamaiki e ola ai.
æO këia mea hou e kapa æia nei i ka waiü, he wai nö ia i kekahi manawa, a he pauka wale nö i kekahi manawa, a aia kona inu æia a hoæohuihui æia me ka wai. Eia kä ka mea æäpiki, æaæole ia he mea no ka ü mai o ka wahine. He pauka naæe ia a he wai nö paha i wili pü æia me kahi wai iki o ka ü o ka pipi wahine, æaæole o ka wahine kanaka.
Eia hou, he nui hou aku nä mea i kapa æia he “milk” ma ka namu haole, a pau pü hoæi me ke këpau o kahi mau läæau. æAæole nö e kapa æia këlä mau mea he “waiü” ma ka æölelo kanaka. A no ke aha lä hoæi? Eia mai koæu manaæo. He wai ko kekahi mau läæau, akä, æaæohe wahi ü kahi e kau mai ai ia wai! Ua æokoæa ka manaæo Hawaiæi a æokoæa ka manaæo haole, eia naæe, inä æaæole käkou e makaæale, e änehe mai ana këlä mau manaæo haole i loko o ko käkou hoæomaopopo æana i kä käkou mau hua Hawaiæi. E makaæala käkou o like a like auaneæi nä æölelo æelua!
E nänä hou æia ka wai o ka mea kanu. Ma ka namu haole, he nui nä æano wai i kapa æia he “milk” e ‘uï æia mai ana mai loko mai o nä mea kanu like æole. E hana æia kekahi ma o ka wili ‘ana i nä hua, e laæa ka æalemona a me ka makekemia, a æo kekahi, hana æia ma o ka wili æana i kahi papapa e laæa ka papapa koiü. Hilihewa ka manaæo ke kapa æia këia mau mea wai i ka waiü! æAæole wahi pili i kä ü!
A no laila æeä, e aho ka mälama æana i ke küæokoæa o ka æölelo o ko käkou mau küpuna. æAæohe hewa o ia æano wai i kükulu æia no ka pono o nä kamaiki i hiki æole ke æai waiü, æaæole “inu” waiü, akä, e hoæomaopopo æia, æaæole ia he wai no ka ü o ka wahine. æO ia nö koæu kumu i koho ai i ka æölelo æo “hoæomeamea waiü”, i mea hoæi e hoæomaopopo æia ai, æaæole ia he wai no ka ü, akä, he mea ia e pono ai nä keiki he nui, no ka mea, eia läkou ke noho nele nei!
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 808-956-2627 (Laiana)
>> 808-956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
