Synopsis: In the past, different types of rainbows were known by Hawaiians, and they were signs and omens that were interpreted by the priests, the prophets and the commoner alike. The interpretation depended on the individual observer. Traditional Hawaiian knowledge is gradually disappearing and needs to be perceived as a way to perpetuate the Hawaiian culture and worldview during this overbearing technological time that we live in today.
E kuæu mau makamaka heluhelu, eia au ke noho nei ma ka länai ma mua o koæu hale. Aia ia ma nä ihona o ke kuahiwi æo Haleakalä. He hälona maikaæi ia no ka nänä æana i ka lewa, nä hökü, a me ka moana. He kakahiaka mälie maoli nö këia, haæahaæa ka lä i kona külana æo Kahikikü ao, e pä aheahe ana ka makani, a lehulehu nä ao e puewa æüpalu ana i ka lewa. I këia manawa e hoæohihi mai ana koæu manaæo i ka nani o kekahi änuenue e æöæili aæe nei ma ka lewa, a pili i kekahi ao. He hunauhuna änuenue wale nö ia nona ka waihoæoluæu piha æulaæula. æO ia hoæi, he æönohi æula ia. He mea kamahaæo nö hoæi, a i ka wä kahiko, he höæailona pili i ka nohona o kekahi aliæi, kekahi kupua, kekahi akua æuhane, a i kauwahi mea hou aku.
æO ia æönohi æula, æo ia kekahi o nä æano änuenue he nui i æike æia i ka wä kahiko, a he mau höæailona æano nui ia no ka poæe Hawaiæi o nëia pae æäina. Ua unuhi æia nä æano änuenue like æole e nä kähuna kilokilo, nä käula, a me nä makaæäinana kekahi. Nui æino nä höæailona o ke änuenue, eia naæe, kaukaæi ka manaæo o ka höæailona i ka unuhi a ka mea nänä. æO ia hoæi, he mau höæailona ko ke änuenue. Hiki ke nänä æia hoæokahi änuenue e æelua mea nänä, a no kekahi mea, he höæailona pömaikaæi ia änuenue, a no kekahi mea nänä, he höæailona æino ia änuenue. Eia kekahi, æaæole i like loa ka æike a me ka unuhi æana a nä kähuna no kekahi änuenue. Manaæo æia e kekahi kahuna, inä aia ke änuenue i kahi külana maikaæi, a laila, he höæailona maikaæi ia. Eia naæe, ma ka manaæo o kekahi kahuna, he höæailona maikaæi æole ia änuenue hoæokahi.
Ua æike æia kekahi mau æano änuenue he iwakälua kumamäiwa a æoi e nä küpuna i ka wä kahiko, e laæa ka pünohu, ka lehopulu, ka püloæu, ke kähili, a ia mea aku ia mea aku. He lolilua nö ke külana lewa o läkou e kau aæe ai, a ua kapa æia nä pöæai lewa. æO ia hoæi, ka lewa hoæomakua, ka lewa lani lewa, ka lewa nuæu, a me ka lewa lani. Kupu pinepine aæe nä æano änuenue nona nä waihoæoluæu he æehiku i këia kaæina: ma ka wëkiu o ka piæo, æo ia ka æulaæula pua rose, a laila, ka æölenalena æalani, ka lenalena maoli, ka æömaæomaæo, ka uliuli, ka æinikö, a ma ke kumu, æo ia ka mäkuæe (waioleka). Ke æöæili kekahi piæo æelua ma luna o ka piæo mua, æëkoæa ke kaæina waihoæoluæu o ua piæo nei. I kekahi mau manawa, kupu mai he mau änuenue nona nä waihoæoluæu he nui, e laæa ka hakahakaea, ka uakoko, ka pünohu æula, ka æönohi æula, a pëlä aku.
Aia he æölelo noæeau e pili ana i ka æöæili æana o ke änuenue ma luna o kekahi alahele ma ke æano he höæailona pöæino: “æAkähi ka hoæi ka paoa, ke kau nei ka mäkole pua heæo.” Inä e æöæili ana he änuenue ma mua o kekahi kanaka e hele aku ana ma luna o ke alahele, he höæailona ia nona e kü ai a hoæi aku i kona wahi i hele mai ai. æO ia hoæi, aia kekahi mea pöæino ma luna o ia alahele. I ka wä ma mua, he mea æano nui ka hoæomaopopo æana i ka manaæo o nä höæailona like æole i æöæili mai i ka lewa. Eia naæe, e koliæi aæe ana nö ia æike Hawaiæi kuæuna i ka noe o ka wä i hala. No laila, aia ka pono æo ka mälama æana i ka æike o ko käkou mau küpuna i mea e hoæomau ai i ka moæomeheu Hawaiæi, a me ke kuanaæike Hawaiæi, æoiai këia au æenehana e noho kaæaluna ana i ka nohona o käkou a pau.
