Synopsis: The true names of places where we live provide an important connection to our history and the worldview that goes along with it.

Aloha mai käkou e nä makamaka e æimi nei i ka æike o ko käkou mau küpuna. Maikaæi ko käkou hoæoikaika i ka æimi æana i nä inoa o nä æäina a käkou e noho nei. Ua käkau æia aæela æo “käkou,” no ka mea, æo au pü kekahi e helu æia ma loko o ia æäuna. Iaæu e hoæomäkaukau nei i kahi haæawina no nä inoa æäina o Oæahu nei, a me ko läkou loli æana me ke au o ka manawa, he wahi noiæi ka mea i pono ai. A æoiai au e paæu ana i ka noiæi, he mau æike hou kai æöæili wale mai no ia mau wahi pana. Püæiwa ihola au. æO kaæu o ka æimi æana, æo ia nä inoa kahiko o kahi pae lua pele o Oæahu nei. Eia nö ko läkou kapa æia æana i këia mau lä: Punchbowl, Diamond Head, Kaæau Crater, Hanauma Bay, a me Koko Head. æO ke kaulana o ia mau inoa, poina ihola nä inoa Hawaiæi a me nä moæolelo i pana æia ai.

Maopopo iä käkou ka inoa Hawaiæi o Punchbowl, æo Püowaina hoæi. Minamina kona kapa æia iä Punchbowl, no ka mea, e kuhihewa ana paha ka poæe e hoæopaæa nei i ka æölelo Hawaiæi ë he ipu ia no ka wai æona o ka hua waina. I ka noiæi æana naæe, ua æike æia kekahi manaæo aæu i æike æole ai ma mua, æo ia hoæi, he puæu ia no ka waiho æana i nä kino kupapaæu o nä känaka i möhai æia. Ua æano hoihoi hoæi kona lilo æana i pä kupapaæu no ka püæali koa æÄmelika. Hilahila nö ke aæo æana i ka æölelo Hawaiæi me ka æike æole i ka manaæo o ia inoa. He puæu ia aæu e käæaloæalo pinepine ai ke kalaiwa au i ke alaloa.

æO ka lua o ka lua pele e nänä ai, æo ia ka mea e kapa æia nei æo Diamond Head. Ua kaulana a puni ka honua a he nui hewahewa nä malihini ma Hawaiæi nei e ake nei e æike iä ia i ke kau mai i luna. Ua hele a kaulana ia inoa i ka hoæohawaiæi æia, æo ia hoæi æo Kaimana Hila (Diamond Hill). Nui kona lohe æia i loko o nä mele — “I waho mäkou i ka pö nei, a æike i ka nani o Kaimana Hila, Kaimana Hila, kau mai i luna.” Ua laha naæe kona inoa Hawaiæi, æo Lëæahi, no ka mea, he mau mea nö i kapa æia ma ia inoa. Nui naæe ka poæe i æike æole i kona manaæo, æo ia nö ka lae o ke æahi. He kohu æahi ke nänä aku. He kohu kualä a lae hoæi o ke æahi. I ka höæea mai o ka haole, no ka hülalilali mai o nä pöhaku æöpuna aæiaæi, ua manaæo æia he kohu kaimana. æOkoæa ka mea waiwai o kekahi lähui a æokoæa ko kekahi.

I ka wä kahiko, ua kapa æia æo Kaæau Crater ma muli o kekahi moa käne kaulana i ka hakakä i kapa æia æo Kaæauhelemoa. He moæolelo hoihoi kona, æaæole naæe käkou e hihi i këia manawa. æO Hanauma Bay kekahi lua pele kaulana, a he nui ka poæe malihini e iho aku i laila e nänä ai i nä iæa. æO kona manaæo Hawaiæi, he hono ia i hapa poepoe ke æano. He mau lua pele nö läua a æelua. æO kekahi manaæo hoihoi o Hanauma Bay, æoiai æo “bay” ka manaæo o “hana” ma ka namu haole, ua like ia me ka æölelo “curved bay bay.” He hoæonui wale i ka æölelo!

æO ka lua hope, æo ia nö æo Koko Head. Ua ahuwale ke æano hapa haole o këia inoa. He huaæölelo Hawaiæi naæe æo “koko” ma muli o ke kahe æana o ke koko o kekahi kaæaka i æai æia e ka manö. Ua hele a æulaæula ke kai o Moanalua i kona koko. æO ia kekahi mea aæu i æike æole ai ma mua. I ka moæolelo kahiko naæe, e alualu ana æo Kamapuaæa iä Kapo, a i mea e hoæololoiahili ai iä ia ala, a waiho aku iä Pele, ua wehe ua æo Kapo i kona kohe a kïloi akula i luna o ia lua pele i kapa æia ma ka æölelo kanaka, æo Kohelepelepe – no ke æano waæawaæa ke nänä aku a kohu lehelehe hoæi o ke kohe. Minamina ka wailana wale æana o ia manaæo kahiko. Ma muli paha ia o ka hilahila o ka haole ke unuhi æia ka hua “kohe.”

———

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 808-956-2627 (Laiana)

>> 808-956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.