Synopsis: Even when our intent is to honor traditional place names, and the stories that go along with them, that intent can be undermined by confusion. As we learn our language, let us also learn the stories behind our place names.

Aloha mai käkou e nä makamaka heluhelu. He wahi æölelo hoæoponopono kaæu no kekahi hemahema i komo mai i loko o ka pukana o këlä pule aku nei. æO ia ihola nö ke kumu e mälama æia nei ia poæo manaæo like nö i këia pule, koe naæe ka päkuæi æia mai o ka helu “2” ma hope ona. Ma ka wehewehe æana i ke kumu i kapa æia ai æo Kohelepelepe iä Koko Head, æo ia hoæi, ma muli ia o ke kahe æana o ke koko o kekahi kanaka i æai æia e ka manö ma ke kai küæono æo Maunalua, ua käkau au iä Moanalua. Auë! Ma ke käkau æana no ka hemahema o ko käkou kapa æana i nä inoa o nä wahi pana o Hawaiæi nei, ua halahü kahi manaæo a kapa hemahema akula au i ia wahi ma ka inoa o kekahi wahi. E huikala mai i ka höæike ahuwale æia o ia mea hilahila i mua o ke äkea!

Ma ka æaoæao naæe o ka pömaikaæi, i kauwahi æïniha këia i loaæa æole ma loko o ka æatikala o këlä pule aku nei, a i wahi hoæi ia e hoæäkäka piha ai i kekahi mau manaæo i komo æole aku ma laila. æO ka inoa æo Püowaina hoæi kekahi. æO ia “wai” i loko o ka huaæölelo “waina,” æo ia nö ka manaæo o “wai” i loko o nä huaæölelo “waihona” a me “hale wai.” æO ia hoæi kahi e waiho æia ai kekahi mea. æO ka “pü” hoæi, he æano puæu ia. Ma ka æölelo Mäori, ke ahu æia aæe kekahi mau mea, he pü ia. No laila, he puæu æo Püowaina, kahi i waiho æia ai nä kino kupapaæu o nä möhai i ke au kahiko. Ma hope o ke kaua puni honua æelua (World War II), i ka MH 1949 hoæi, ua lilo ua lua pele nei i pä kupapaæu no nä koa æAmelika. Aia i laila koæu mau lüauæi mäkua, kahi e moe nei.

æO kekahi o nä lua pele æelima o Honolulu i höæike æia i këlä pule aku nei, æo ia nö æo Kaæau Crater. Ua kapa æia ka inoa o ia lua pele ma muli o kekahi moa käna kupua, he hapa moa hapa kanaka, i kaulana i ka hakakä, æo ia hoæi æo Kaæauhelemoa. æAæole naæe i lawa nä æïniha kolamu e höæike piha ai i ko ia ala moæolelo, a no laila, eia mai nö kekahi mau mea aæu i heluhelu ai. Ma kona mau hakakä æana ma uka o Pälolo, ua lilo ke eo iä ia, a no laila, ua iho akula i kai e hakakä ai me kekahi moa o laila. Ua pepehi æia naæe æo ia nei. Aia nö kekahi mau moæolelo nona, æaæole naæe e hihi. Wahi a Pukui, Elbert, a me Mookini (Place Names of Hawaii), ua kapa æia ka inoa o ia lua pele æo Kaæau ma muli o kona manaæo heluna, æo ia hoæi he kanahä. Aia i laila kahi mea hilu loa. He aha lä hoæi ka pilina o ia heluna i ka moæolelo o Kaæauhelemoa?

Eia hou mai kekahi mähele o ia moæolelo. Iä Kaæauhelemoa ma Waikïkï, ua helu æo ia i ka lepo i ka æimi aku i nä ilo, a no ia mea i kapa æia ai këlä wahi æo Helumoa. He inoa hoæi ia no kekahi alanui ma kahi o ka Royal Hawaiian Hotel. Eia hou, he inoa ia no kekahi heiau, kahi hoæi i möhai æia ai æo Kahahana, ke aliæi o Oæahu ma mua o ka lilo æana o Oæahu iä Kahekili. E nä makamaka, he nui nä moæolelo kahiko e höæike æia ma o nä inoa æäina. Inä æaæole e paæa ka moæolelo, e lilo paha ia i mea e huikau ai nä inoa. Ke aæo käkou i kä käkou æölelo makuahine, æaæole wale nö e lawa ka hoæomaopopo æana i nä huaæölelo a me ka pilinaæölelo. He mea nui ka hoæopaæa æana i nä moæolelo a läkou e wehewehe ai. Ua huikau au i nä inoa æo Maunalua a me Moanalua. Ke lana nei ka manaæo, æaæole e huikau ana æo Kaæauhelemoa läua me Helumoa.

———

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 808-956-2627 (Laiana)

>> 808-956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.