Synopsis: As scientific exploration moves into space, indigenous people need to be involved so that colonial exploitation can be kept in check.
Aloha mai nö käkou. I ka pule nei, ua mälama æia he häläwai kükäkükä no ka manaæo æöiwi o ia mea he “space.” æO ka mea æäpiki, ma loko o ia kükäkükä æana, ua æikea ke æano laulä o kona mau manaæo ma ka namu haole, æaæole hoæokahi wale nö. æO ka manaæo mua i noæonoæo æia e ka poæe ma ua häläwai nei, æo ia nö ka lewa lani. He käæei lewa kiæekiæe loa i luna aæe o ka honua paæa. Aia i laila ka mahina, ka lä, nä hökü, a me kauwahi mea hou aku. æO ia kükäkükä nö a kupu maila kauwahi manaæo hou aku. æO kekahi hoæi, æo ia ka hakahaka ma waena o æelua mea kino paæa i kaæawale kekahi mai kekahi aku. E kapa ana au i ia wahi hakahaka, he köwä, pehea lä ka nui a me ka häiki o ia kaæawale æana. A no laila, æaæole wale nö ma ka lewa lani ia mea he köwä. Nui nä wahi hakahaka, nä köwä hoæi, ma ke kai a me ka æäina paha o ka honua nei kekahi. I loko o ia kükäkükä æana o ka hui, æupu maila kahi nïnau nui: aia iä wai ke kuleana no ia köwä laulä loa, nona nä kino paæa he nui hewahewa — æo ka lewa lani hoæi?
Noæu iho, he mea nui ka noæonoæo æana i ia nïnau. Eia ke höæea mai nei ka wä e komo pinepine ai ka lähui kanaka i loko o ka lewa lani, a e like me ka moæolelo o nä wahi he nui o ka honua nei, e käæili ana nö paha kekahi poæe puni kälä, a kekahi mau aupuni puni mana paha, i nä köwä o laila. He hana maæa mau na kekahi poæe aupuni ke käæili kuleana no nä köwä o haæi. Ma ka honua nei, æaæohe wahi nänä æia o ke kuleana o nä känaka æöiwi nona nähi köwä æäina. E käæili wale æia nö. A ma ka lani lä hoæi, inä æaæohe kanaka o laila, æo ia käæili lanakila wale æia nö. æAæohe wahi nänä æia o ke kuleana o nä mea ola o laila. æEä, inä he mea æole ke kuleana o ka hoa kanaka, pehea ana lä ka pono o nä mea ola æë aæe, nä mea hoæi æaæole ia he kanaka? A pehea ana lä ke kuleana o nä känaka æë aæe o ka honua no ka mälama æana i ka lewa lani? Ua lilo ka hoæonui kälä æo ia ka mea nui, a æo ke kuleana no ka mälama i ia köwä, ua lilo ia i mea æole.
æO ka æäina o ka poæe æöiwi o æAmelika æÄkau, ua kapa æia he terra nullus, a ua käæili wale æia me he mea lä, he holoholona wale nö läkou. A æo nä holoholona hoæi, æaæohe o läkou wahi pono. æO ka hoæohana æia, æo ka æai æia, æaæohe o läkou pono. He nui hou aku nä æäina o ka honua nei i käæili wale æia. Pëia hoæi nä moana. Aia ana paha ma këia hope koke aku nö, e noho ana kekahi poæe känaka ma lalo o ka æili o ke kai. He köwä nö ko laila e hoæokolonaio ai. Inä pëlä, pehea ana ka pono o nä mea ola o ia mau wahi? Aia ana iä wai ke kuleana, a pehea ana ke kuleana o nä mea ola o laila i këia manawa? æO ia nïnau hoæokahi nö ke häpai æia no nä wahi köwä o ka lani, e laæa ka mahina. E aho kona häpai æia i këia manawa, ma mua o ko lälou hoæokolonaio æia e ka poæe puni mana a ake kälä.
æO ia häläwai æana i æölelo æia aæela, æo ia nö ka häläwai mua o kekahi hui hou i kapa æia æo HUNA, æo ia hoæi æo Huli Noa i ke Ao. He mau manaæo ko ia inoa. æO ka mea koæikoæi naæe, æo ia nö ko mäkou manaæo ë he mea noa ia köwä, æo ka lewa lani, a æaæole e lilo wale aku na ka poæe puni hanohano a ake kälä kona noiæi æia, a me kona hoæokolonaio æia paha. Ua noa hoæi no nä mea a pau. A æo ka poæe æöiwi o ka honua nei, he kuleana nui nö ko käkou e mälama ai, a æaæole nö käkou e häæawi pio aku i ia kuleana a lilo aku iä haæi. He manaæo ko käkou no ka mälama pono æana i nä köwä a pau o ko käkou ao e noho nei a e noho ana nö hoæi ma këia hope aku.
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 808-956-2627 (Laiana)
>> 808-956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
