Synopsis: In last week’s article some important questions were raised about the colonization and caring for space. Who is responsible for managing the upper atmosphere and near-Earth space? What are the responsibilities of each of us in caring for these important regions? This article explores these questions and offers some examples of the current state of space management.
Aloha mai nö e kuæu mau makamaka, eia au ke nalu nei i ke kumuhana o ka æatikala o këlä pule aku nei. æO ia hoæi, “Huli noa i ke ao (HUNA).” Aia he æelua nïnau æano nui i häpai æia ma loko o ia æatikala. E laæa, aia iä wai ke kuleana no ka mälama æana i ka lewa lani? Pehea ana lä ke kuleana o nä känaka æë aæe o ka honua no ka mälama æana i ka lewa lani? æO ka lewa lani, æo ia kekahi o nä pöæai lewa a ka Hawaiæi i wehewehe ai i ka wä kahiko. Ua wehewehe æia e David Malo ma loko o käna puke kaulana. æO ka pöæai kiæekiæe loa, æo ia ka lewa lani. Aia ia ma luna o ka pöæai lewa nuæu. No laila, he 14,500 – 60,000 kapuaæi paha kona laulä. Ma luna o ka pöæai lewa lani, aia ka paæa i luna. æO ia kahi pili i ka lani mai 60,000 kapuaæi a hiki i kahi o nä hökü e kau ai.
Aia iä wai ke kuleana no ka mälama æana i ka lewa lani a me ka paæa i luna? Ma mua o ka haku wale æana i nä mea æenehana o këia au, æo ia hoæi nä mokulele a me nä poelele, he wahi lewa nullus paha ia mau pöæai. Eia naæe, æo ka manu kölea, hiki iä ia ke lele aæe a i 16,000 kapuaæi, a no laila, he malihini noho loa paha æo ia i ka lewa lani. Nui æino nö nä mokulele e lele ana ma loko o ka lewa lani i kekahi manawa hoæokahi, ma kahi o 12,000 – 14,000 paha. Na ka hui FAA a me kekahi mau hui o nä æäina æë e mälama i ia lele æana. Eia naæe, æaæohe mea nona ke kuleana no ka mälama æana i ke kölea ke lele aæe æo ia i ka lewa lani. Ma loko o ka paæa i luna, aia he 25,000 poelele a æoi e pöæai ana a puni ka honua i këia manawa. Na ka hui æo International Telecommunication Union ia e kuhikuhi ai i ke ala pöæai a këlä me këia poelele e lele aku ai. Eia kekahi, lehulehu nö hoæi nä æöpala ma loko o ka paæa i luna, æo ia hoæi, ma kahi o 100-170 miliona æäpana liæiliæi! He pilikia nö ia mau æäpana æöpala ke hoæokuæi i kekahi poelele. Eia hou kekahi, ma muli o ia pilikia, ua hoæokumu æia kekahi æönaehana no ka nänä æana i nä poelele a me nä æäpana æöpala i kekahi mau wahi a puni ka honua, e laæa, æo kekahi æohe nänä ma luna o Haleakalä ma Maui.
Pehea ana lä ke kuleana o nä känaka æë aæe o ka honua no ka mälama æana i ka lewa lani a me ka paæa i luna? Me he mea lä, he mau wahi i hoæokolonaio æë æia ka lewa lani a me ka paæa i luna ma muli o ke kaæahele æana o nä mokulele a me nä poelele. Eia naæe, he kuleana paha ko käkou a pau no ka mälama æana i ke ea ma loko o ka lewa lani. E laæa ka mälama æana i ka papa æokikene kolu. He aha ka hana o ka papa æokikene kolu? Näna nö e hoæëmi ka nui o nä kukuna UV o ka lä e kukuæi mai ana i ka honua. æEæole ka papa æokikene kolu, nui æino nö ka maæi æaæai æili.
Ma kahi o ka makahiki 1980, ua æike æia kekahi puka nunui ma loko o ia papa e kekahi mau känaka æepe-kema. æO ke kumu o ia puka? æO ia nä hydrofluorocarbons ma loko o kekahi mau mea i hana æia, e laæa ka æehu i kïkï æia ma ka lauoho. He pilikia nunui ia puka no nä poæe a pau o ka honua, a wawä nö nä leo pïhoihoi o ka lehulehu. No laila, ua käkau inoa æia ka palapala æaelike Montreal e nä aupuni a pau o Nä Aupuni Hui æIa i ka makahiki 1987. Ma muli o ka laulima o ia mau aupuni he 197, e koliæi ana ia puka, a i këia manawa, æaneæane paæa loa. He læana maikaæi paha këia no ke kuleana o nä poæe o ka honua nei no ka mälama æana i ka lewa lani.
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 808-956-2627 (Laiana)
>> 808-956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
