Synopsis: The escape of Randall Saito from the Käneæohe State Hospital this past Sunday sent shivers throughout the island. There is a lot of blame to go around and the protocols definitely need more vigilant enforcement, but more importantly, the health care system needs to provide more effective help to those who need it.
———
Aloha mai nö käkou. Ua laha aæe nei kahi moæolelo nühou hoæoweliweli no këlä wahi kaæaka i pakele i ka Haukapila Mokuæäina kaulana ma Käneæohe i ka Läpule nei. æO Randall Saito ka inoa a he 59 ona makahiki. I ka makahiki 1979, ua pepehi wale æo ia i kekahi wahine i kamaæäina æole iä ia. He pepehi æana paha ia e pepehi wale ai nö, a i ka hoæokolokolo æia æana o ia hihia, ua hoæoholo ka luna känäwai no ko Saito kü æole i ka hewa ma muli o kona külana hehena, a ua hoæopaæa æia ma ka haukapila.
Eia ka mea e makaæu ai ka lehulehu. Ma hope o ko ia ala mahuka æana, æaæohe wahi æekemu a lohe æia mai. æAæohe leo hölina, no 10 hola! A e nanea ana hoæi ka lehulehu i ia mau hola, kohu mea lä, æo ia mau nö nä mea a pau i ke alo pali häuliuli o Käneæohe. æAæole kä! Ua kau akula æo Saito ma luna o ke kaæa hai a holo akula i ke kahua o nä mokulele hai. Lele akula i Maui a ma laila aku, ua lele i Kaleponi. A höæea aku æo ia i laila, æo ia mau nö ka hoæolaha æole æia o kona mahuka æana.
Aloha nö æo Sandra Yamashiro, ka wahine a Saito i pepehi ai i ka MH 1979. æAæohe äna hana aku iä Saito a pepehi æokoæa maila këlä. He mea hoæoweliweli ia ke noæonoæo aæe. He hana hoæomänaæonaæo ko ia ala pepehi æia æana i koæu hoæomaopopo æana, a ua komo ka hopohopo no ka lawelawe hou aku o kahi Saito i käna hana æo ka pepehi kanaka. No laila, he koæikoæi ka makaæala mau æana i ia æano kanaka o kupu hou mai auaneæi ia æano hihia a lilo kekahi wahine hou aku i luapoæi näna.
He aha hoæi ke kumu i kupu mai ai këia hihia? Eia nö kekahi poæe limahana o ka haukapila ke hoæohalahala æia nei i ka hewa. A ke hoæopaæi æia nei läkou æaæole hiki ke hana a æaæole e uku æia no hoæokahi mahina. æO läkou anei nä luaahi e pepehi æia ana i mea e nä ai ka inaina, a me ka makaæu o ka lehulehu? Na ka lima ia e lawelawe i ka hana e like me ka manaæo o ke poæo. He mau poæo aupuni ke hoæokolokolo nei i ka mole o këia hihia, a eia nö ke uku æia nei, i loko hoæi o ke kö æole o ko läkou kuleana. I hewa paha iä läkou i ka miliæapa ma ka hoæolaha æana. He moloä paha a i æole he hoæopalö me ka manaæo hana malü, koe aku ia. æO ia hopena like nö.
Ua hewa nö paha kekahi o këlä poæe limahana æehiku. E æole ko läkou kökua loaæa mai ai ke kälä, nä lole maæemaæe, ka likiki mokulele, ke kelepona paæa lima, a pëlä aku. Ma lalo naæe läkou o ka nänä æana (a nänä æole æana paha) o kekahi luna aupuni. I hewa paha i ia luna. æEä, e ka makamaka heluhelu, ua lawa nö paha ka æimihala æana. He wä hoæoponopono këia i nä hemahema, a æo kekahi laæana nui, æo ia ka hoæopaæa æana i këlä kanaka i loko o kekahi “haukapila” no nä makahiki he 37 a æoi, a æaæohe wahi ola a æike æia mai. He haukapila ia a i æole he hale paæahao? Kohu mea, æaæohe wehena i laila. Inä e kökua æia ka mea hehena, he kökua ia no nä känaka a pau o ke kaiäulu.
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
