Mahalo for supporting Honolulu Star-Advertiser. Enjoy this free story!
Synopsis: Instead of building another telescope on Mauna Kea, why not build a different type of telescope?
Welina e nā makamaka heluhelu. ‘O ia mau ‘ōlelo e kau a’ela i luna i po’o mana’o no kēia kolamu nei, he lālani ia no loko mai o ke mele ‘o Kaulana Nā Pua, akā, kohu mea lā, he ‘ōlelo kahiko nō ia.
‘O ka nani na’e, eia nō ke ō a’ela ia ‘ōlelo a me ia hana a hiki i kēia lā. I ka Pō’alua nei, ua ‘ike ‘ia iho nō ia kūpa’a ‘ana ma hope o ka ‘āina i Mauna Kea ma ka mokupuni ‘o Hawai’i. He hō’ike aku nei kā lākou i ko lākou aloha i ka ‘āina.
E kūkulu ‘ia ana kahi ‘ohe nānā hou ma Mauna Kea. A ‘o ka ‘umi kumamākahi ana ia o ka ‘ohe nānā ma laila. Eia mai kahi nīnau, ‘a’ole i lawa nā ‘ohe nānā he ‘umi e kū nei i kēia manawa?
Wahi a ka lohe, he mea maika’i ke kūkulu ‘ia ‘ana a’e o ka ‘ohe nānā i luna o ka mauna ki’eki’e, i mea e akāka le’a ai nā mea e ‘ike ‘ia ma o ka ‘ohe nānā. A he ‘oia’i’o nō paha ia. E like paha me ka hapanui o nā wahi ma O’ahu nei, he nui loa nā kukui mā’ama’ama, a no laila, ‘a’ole ia maika’i loa no ke kilo hōkū.
Ma Kaho’olawe a ma Ni’ihau, a ma kekahi mau wahi ‘ē aku o nei pae ‘āina i li’ili’i loa nā kukui, he keu aku ia a ke akāka.
Akā, ‘a’ole ia he kumu e kūkulu ‘ia ai ka ‘ohe nānā ma Mauna Kea. ‘A’ole loa. E aho ke kūkulu ‘ana aku i ‘ohe nānā hou e lele aku ana i ka lewa luna lilo loa e like me ka ‘ohe nānā ‘o ka Hubble.
‘O ka nui o ke aniani o ka ‘ohe nānā hou i mana’o ‘ia e kūkulu ‘ia ma Mauna Kea, he 30 mika ke anawaena (he 100 kapua’i ho’i).
A e hiki ana ke ‘ike ‘ia nā mea he 13 biliona makahiki holo kukuna lā mai ka honua aku. ‘O ka nui o ke aniani o ka ‘ohe nānā ‘o ka Hubble, he 2.4 mika (he 7.9 kapua’i).
A he hiki ke ‘ike ‘ia nā mea he 11 biliona makahiki holo kukuna lā mai ka honua aku. A no laila, e aho paha ke kūkulu ‘ana i ‘ohe nānā hou e lele aku ana i ka lewa luna lilo loa, a e ‘oi aku kona nui ma mua o ka Hubble.
‘A’ole paha he pono ke hana a nui loa e like me ka ‘ohe nānā i mana’o ‘ia no Mauna Kea.
He mea maika’i paha ka ‘ohe nānā i mea e ‘ike aku ai i nā mea like ‘ole i ‘ike ‘ole ‘ia ma mua, akā, ‘a’ole pono ke hana ‘ino i ka ‘āina la’a.
A mahalo i nā kānaka i kūpa’a ma hope o ka ‘āina ma Hawai’i kua uli.
Aloha nō kahi mauna o Chile i kapa ‘ia ‘o Cerro Armazones, ‘a’ole paha i lawa nā kānaka i kūpa’a ma hope o ka ‘āina ma laila.
Ua ho’opahū ‘ia ‘o luna o ia mauna i mea e pālahalaha ai ia ‘āina no ke kūkulu ‘ia ‘ana o kekahi ‘ohe nānā ma laila.
‘O ka nui o ke aniani o ia ‘ohe nānā, he 39 mika. A e ‘oi ana kona maika’i ma mua o ka Hubble. ‘O kekahi o ia mau kānaka kūpa’a ma hope o ka ‘āina, e ho’opi’i hou ana ma ka ‘aha ho’okolokolo, i ka ‘ōlelo ho’oholo e holo mua ia papahana.
Ua lilo ka mea o nā ao ‘ē i mea kama’ilio nui ‘ia i kēia mau lā, a he ulu nō ka hoi, a no laila, inā he mea paha ke hana ‘ia e ‘ike aku ai i ia ‘ano mea a me kahi pilina paha i ia ‘ano mea, he maika’i ia.
Akā, he pono ka ho’ohaumia ‘ana i ka ‘āina la’a?
———
E ho’ouna ‘ia mai na ā leka iā māua, ‘o ia ho’i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai’i at Mānoa.