Synopsis: Lineal descendants and members of the Kaæüpülehu Marine Life Advisory Committee have asked us all to “try wait,” by initiating a fishing kapu, rest period, on a 3.6-mile stretch of shoreline from Kïkaua point to Kalaemanö. Combining Hawaiian traditional and customary practices with Western science, these dedicated members have developed a detailed plan to ensure the survival and proliferation of this fishery. This 10-year moratorium, codified by the DLNR, will allow these resources to self-heal and revitalize the quantity of fish to levels of sustainability similar to those that existed prior to Western fishing methods.

E ke kilohana poæokela o ka lähui Hawaiæi, aloha æoe,

æO käu wahi mea käkau, he haumana ma ke kula loio. I ke kau nei, komo maila këia i loko o ka papa mälama æäina. He papa ia e kökua a käkoæo aku i nä kaiäulu like æole o ka pae æäina. I këia kau æänö, aæo æia mäkou i ia wahi pana æo Kaæüpülehu. Kaulana loa nö æo Kaæüpülehu i ka æä pele o ka makahiki 1801 a me ka moæolelo o nä kaikamähine e pülehu æulu, ua höæole kekahi iä Tütü Pele a ua pü paæakai æoluæolu hoæi kekahi. æO ka mea i höæole a me ka æohana kai pau i ke ahi a æo ka mea æoluæolu a me kona æohana, æo ka pakele nö ia. æO Kameæeiamoku, æo ke aliæi nona ka æäina æo Kaæüpülehu, he kuhina æo ia no Kamehameha a na käna keiki käne, na Hoapili i hünäkele i nä iwi o Kamehameha. I këia manawa, he kïpuka ua ahupuaæa nei, no ka mälama æia æana o ka æike kupuna a me ka nohona Hawaiæi o ke au i hala. He kumu alakaæi küpono nä æöiwi o Kaæüpülehu i ko läkou mälama æäina. Mälama æäina läkou e like me ke kapu lawaiæa o ka wä kahiko.

I ka wä kahiko, hoæokapu ihola nä aliæi i nä wahi e lawaiæa ai no ka mälama æana i kekahi mau æano iæa i æole e hao wale æia ai ka iæa. No nä kapu o nä ahupuaæa like æole o ka pae æäina, æokoæa kekahi a like kekahi. æOkoæa hoæi ke æano o ka lawaiæa æana a me nä mea hana i hoæohana æia e laæa me ke kapu no ka æöpelu. He iæa wehiwa nö ka æöpelu, a he æaumakua no kekahi poæe. Hiki ke kuæu æupena æia ka æöpelu mai nä malama o Hinaiaæeleæele a hiki i Käæelo (æO ia nä mahina æo Iulai a i Ianuali). æO æIkuwä ka malama e nui ai ka æöpelu. Akä naæe, i ka malama æo Kaulua, hoæokapu æia iho ka æöpelu. æO ia ka wä o kona pua æana. Na ke konohiki i mälama ke kuleana e hoæokapu i nä wahi a me ke æano o nä iæa i kona ahupuaæa. Kapu paha nä iæa i nä malama he æelima a he æeono paha. Inä æaæe kü, æaæe kapu, maæi a make paha këlä kanaka. A mälama æia ke kapu, he lau he mano ka iæa. I ke au o Kauikeaouli Kamehameha III, hoæokumu æia ke kumukänäwai a pëlä i hoæomau æia ai ka æoihana lawaiæa a hiki i këia au nei. He mau pono kai lawaiæa ko ke konohiki. Hoæolaha æia ia mau kapu ma ka nüpepa. Eia naæe, i këia mau lä, noa ka lawaiæa æana, ke æano a me ka nui o ka iæa e lawe ai. æAæole hoæi ia noa he pono no ka lehulehu, he pono wale nö no ka poæe æoihana lawaiæa e küæai aku ana i ka iæa. He pono lawe æia ke küæai æana aku i nä iæa i mea e kö ai ko läkou manaæo æänunu.

No ia mana‘o æänunu, ua emi a æaneæane e nalowale ka iæa o Kaæüpülehu. æIke maka æia ke emi æana iho o ka iæa he nui i nä makahiki he iwakälua i hala aku nei. Na ka po‘e æöiwi o Kaæüpülehu i hana i känäwai i mea e hoæonui ai i ka iæa mai nä pali hulaæana o Kalaemanö a hiki aku i ke æaæä puæupuæu o Kïkaua.

(æAæole i pau.)

———

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.