Ka mäuiki‘iki‘i o ka ho‘oilo

Synopsis: We just experienced the winter solstice on Wednesday. It was the shortest day of the year. Although the reasons for naming the events that coincide with the shortest or longest days of a year, or when the length of a day is equal to its corresponding night serve astronomers, the idea of corresponding seasons is odd in Hawaiæi.

Aloha e nä hoa heluhelu o Kauakükalahale, æoiai ke hiki mai nei ka hopena o ka makahiki 2016, maikaæi ke kamaæilio æana no ia mea he “kikina”.

I ka Pöæakolu nei, ua æike æia ka lä pökole loa o kona pä æana ma loko o ka makahiki 2016. Ua kapa æia këia wä æo ka mäuikiæikiæi o ka hoæoilo, he huaæölelo i haku æia ma muli o ka huaæölelo “winter solstice” ma ka namu haole. He mau huaæölelo i haku æia no ka höæike mai i ke æano o ka pö a me ke ao i ko läua wä pökole loa, æo ia hoæi, æo ka mäuikiæikiæi o ka hoæoilo i höæike æia aæela, a me ka mäuikiæikiæi o ke kauwela. I ka mäuikiæikiæi o ka hoæoilo, i ka lä 21 aæe nei o Këkëmapa, aia ka lä ma kona wahi haæahaæa loa i loko o ka lani i ka hola 12:00 p.m. I Iune, aia ana ka lä ma kona wahi kiæekiæe loa i ka hola 12:00 p.m., a æo ia nö ka mäuikiæikiæi o ke kau wela, ka lä löæihi loa o ka makahiki.

Aia nö æelua wä o ka makahiki i like a like ka löæihi o ke ao me ko ka pö. Ua kapa æia këia mau wä æo ka mäuiili o ka häæulelau a me ka mäuiili o ke kupulau, a aia ma loko o nä mahina æo Kepakemapa läua æo Malaki. æO ka wä këia e kaæa aku ai ka lä a hele ma këlä æaoæao aku o ka pöæai waena lani. æO ia nö ka hoa pili o ka pöæai waena honua ma loko o ka lani inä ua hoæomau æia ma ke æano he papa mai ka honua aku a i loko o ka lani. æO ia mau lä o ka makahiki, ua pili nö i nä kikina o ka æäina haole, a ua æike æia këia i loko o ko läkou mau inoa ma ka æölelo Hawaiæi, æo ia æo hoæoilo, kau wela, häæulelau, a me kupulau. æO ia nö æo “winter”, “summer”, “fall”, and “spring” ma ka æölelo haole.

Ma Hawaiæi nei, ua æike æia he wä wela e pä nui mai ai ka lä, a he wä nui o ka ua. æAæole nö e häæule nä lau o nä kumu läæau, a æaæole wä e ulu hou ai nä lau ma hope o ka häæule æana. Eia hou, æaæohe heleleæi mai o ka hau (koe wale nö ma nä wahi kiæekiæena o uka). No laila, ma ka nohona o Hawaiæi nei, æaæohe kumu e kuhikuhi ai i ia mau kikina ma o ka æölelo æana.

æAæole paha he kumu e nänä ai i këia mau kikina ma ka nohona a me ka noæonoæo o ka poæe Hawaiæi kahiko. He wä wela a he wä ua. æike æia, æo ka wä hoæoilo, æo ia nö ka wä nui o ka ua, a æo ka wä wela, ua hapa mai ka nui o ka ua a ikaika ka pä æana mai o ka lä. Noæu iho, ua lawa nä huaæölelo no ia mau wä æelua e holopono ai ke kamaæilio æana no ko käkou mau “kikina”.

I mea e hoæomaopopo ai i ka wä küpono e kanu ai i nä mea kanu, æaæole nänä æia ke kikina. He nänä æia naæe ka mahina. A he mau höæailona æë aæe e pono ai, ua pili i ka makani a me ka ua. æAæole ia mau mea he kikina. Eia hou, ua æano æë ke kapa æia o kekahi o ia mau wä he kau wela. I ka wä kahiko, æo ke kau wale nö kona kapa æia æana. He aha ia mea he wela?

———

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.