Ua ahuwale ka hau o uka

Synopsis: New technology allows ua to view the Earth from space. We can track the distribution of humans, changes in forestation and ice caps, and water use patterns. This could help to authenticate global warming for the few remaining non-believers.

æAæole nö he mea kipa malihini ka hau i ka uka o Mauna Kea, a he uhi pinepine æia no hoæi ka piko o Mauna Loa i ka hau. æO ke kiæekiæena o ia mau piko, aia nö e æoiæoi ana i luna o ka lewa, kahi e kau hanohano ai a ahuwale hoæi ko läua æike æia e ka lehulehu. A no ke kü kilakila æana ma ia kiæekiæena huæihuæi loa, æo ia nö ka mea e paæa pinepine ai nä piko i ka hau. I ka lä Kalikimaka nei i hala, ua ana æia ka huæihuæi o ka piko o Mauna Kea ma nä kekelë he 21˚, ma lalo loa o ka palena e paæa ai ka wai a lilo nö hoæi i hau.

Eia naæe ka mea æäpiki. æAæole au i æike i këlä mau piko mai ke kai mai. Ua paæi æia naæe kona æikena mai luna mai o ka lewa lani, a æo ia mea he Operational Land Imager (OLI) ka mea näna i æohi i ia æikena. He maomeka ka OLI i halihali æia i luna o ka lewa lipo ma luna o ka poelele a NASA i kapa æia ka inoa æo Landsat 8. Ma laila mai i hoæopaæa æia ai ka æikena o ka mokupuni æo Hawaiæi a me kona hiæona æäina. Ua ahuwale ua mau mauna lä a æelua, a æo ka uhi æia o nä piko i ka hau, he kohu waiü wahine ke nänä aku ua keæokeæo wale naæe nä æömaka.

Ua hoæölapa æia ua poelele nei i ka lä 11 o Pepeluali, 2013, a eia nö ia he 438 mile ma luna aæe o ka æili o ka honua ke lele mau nei me ke kaæapuni æana i ka honua nei hoæokahi manawa i këlä me këia 99 minuke, æo ia hoæi, he 14 manawa i ka lä hoæokahi. æO ke æano o këia kaæapuni æana, aia nö ma ka pöæai e æike æia ai ka wëlau æäkau a me ka wëlau hema. He æohi nö ua poelele nei i nä “kiæi” he 400 ka nui i këlä me këia lä. He 400 hoæi æai päpiliona ka nui o ka æikepili e æohi æia ana i këlä me këia lä, a i loko nö o nä hola he 24 wale nö ma hope o ka æohi æia, e hoæokuæu æia aku ua æikepili nei a hoæolaha æia aku i mua o ke äkea.

He æano kiæi këia mau æikepili, akä, æaæole nö i paæi æia e like me ka hana maæa mau a kahi pahu paæi kiæi. He æano lonoa ko ka OLI näna e æike i ka æauina kala o käna mea e nänä nei. He 11 æauina ke æike æia, a æo kekahi, he infrared a æaæole nö e æike æia e ka maka o ke kanaka. Ma o këia æauina kala lä e æike æia ai ke æano o ka hoæohana æia o ka æäina e käkou känaka, kahi e noho ai, kahi e emi nei ka ulu æana o ka nahele, kahi e emi ana ka hau, a ua hiki hoæi ke ana æia ka nui o ka wai e hoæohana æia nei. He kökua nui nö paha këia i ka æohi æana i këia mau æike pili, a æoiai he æano kiæi wale nö ia, æaæohe wahi haumia o ka æäina ma muli o ia hana.

He mea maikaæi këia, no ka mea, ma o kä ka OLI o ka höæike æana mai, e ahuwale ai nö ka naæaupö o ka poæe e noke nei i ka höæole æana i ia mea æo ka wela æana mai o ko käkou poepoe honua. æO ka æoiaæiæo, ua hiki æë maila këlä wä he mau makahiki aku nei. Eia naæe kekahi poæe ke höæole kü nei i ia manaæo. He manaæoæiæo paha ko läkou, he noho niæo paha. He hoæopalai maka nö paha na ka mea æänunu. æAæole nö a he wä, e ahuwale nä pae puæu o Häæupukele!

———

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.