Column: Lele ka ʻanae i ke alo pali o Nuʻuanu

Synopsis: The Nuæuanu Pali Tunnels were closed this week due to landslides. Given the history, i.e., the numerous soldiers who fell to their deaths at the Battle of Nuæuanu, will drivers be hesitant to take that route? I will.

Aloha mai nö käkou e nä hoa o Kauakükalahale. I këlä mau kakahiaka o ka pule nei, he loa ka helena o ke ala e hiki aku ai i kuæu wahi keæena ma ke Kulanui kahi e käkau iho nei i këia wahi moæolelo. æO ia loa, ua ana æia ma o nä minuke o ka hoæokele æana ma ke ala, kahi e pupü ana nä kaæa. æAæole ia he loa e ana æia ma o nä mile e like me ka mea maæa mau ma ka æäina haole. I ia mau kakahiaka kolo püpü, he mau minuke a mau hola paha ka hoæomanawanui æana i ia mea he höæapaæapa æia mai.

Ua hele a lëæï ke alaloa æo Likelike i ka nuæa nä kaæaka e kalaiwa ana i ka hana. A he aha lä ka mea i lëæï ai? Ua paæa ka puka o ke alaloa æo Pali i ka häneæe mai o ka æäina papali. A he aha ka mea i häneæe ai ua æäina lä? Ke manaæo nei nö au, æo ka nui o ka ua o këlä mau pule aku nei, hele a maæü ka lepo, a pau kona paæa ma ka pali, a æo ka häneæe maila nö ia. He pöhaku nunui hoæi kekahi i häæule mai i ke alaloa, a ua æeha maila kauwahi poæe. æO ka paæa mai o nä puka i ka lepo, kaha aæela nä kaæa ma ke alaloa æo Kamehameha, e huli ana paha i Waimänalo, a e huli ana paha i Käneæohe, ma ka huina o Kahekili me Likelike. Auë! Ma laila nö au i paæa ai me nä hoa æalo like i ka æïnea.

Aloha kä hoæi kahi keiki æo au! E höæülolohi æia ana ka huakaæi i Mänoa he 15 a 20 paha minuke! I ia manawa, hoæomanaæo aæela nö au i kuæu wä liæiliæi. æO ke alaloa ma Nuæuanu wale nö ke ala e hele ai. Nui ka mahalo o nä mäkua i ka pao æia mai o ia mau puka, no ka mea, ma mua o ka paæa æana o ia alaloa, he ala æololï kïkeæekeæe wale nö ke ala e kaæa aku ai ma æö aku o ia pali. Wahi a läua, ua lawa wale nö ke äkea o ia ala e holo ai hoæokahi kaæa, a inä he æelua kaæa, e neæe aku ka mea e iho ana i kai ma ka æaoæao a mäæalo aæe ka mea e piæi ana i uka. æO ia ka lula i ia wä. æAæole hiki iaæu ke hoæomanaæo i ia æano holo æana, no ka mea, æo koæu wä kamaiki nö ia.

I ka æimi æana i ka inoa o këlä mau puka ma ka pali, æo Nuæuanu Pali Tunnel wale nö ka inoa i loaæa mai. æAæole hoæomanaæo æia kahi kanaka e laæa me nä inoa o nä puka æë aæe (Wilson a me Harano), eia naæe, ua püæiwa i ka æike æana ë he inoa ko ke kaua kaulana ma waena o Kamehameha I, ke aliæi o Hawaiæi, a me Kalaniküpule, ke aliæi o Oæahu nei. Aia ka hoæouka æia æana i ka MH 1795 a ua kaulana ka höæauheæe æia o nä koa a Kalaniküpule mai Püowaina aku a hiki i uka loa o Nuæuanu. A höæea aku i nä pali künihi o ia uka, æaæohe wahi e æauheæe hou ai. æO ko läkou lele (a pahu æia) akula nö ia i nä pali. æO kahi i häneæe ai ka lepo a häæule ai hoæi nä pöhaku nunui, æo ia paha kahi i häæule ai ua poæe koa lä. No laila, ua kapa æia ke kaua æo Kalelekaæanae. Ua æölelo æia ma kahi o ka 800 koa kai häæule a make. Maliæa, ua kohu æanae ke æike aku.

Pehea lä kou manaæo e ka makamaka heluhelu? He höæailona paha ka häneæe æana o ia æäina pali? Ua puoho paha nä koa a Kalaniküpule i ka hana kuli a nä kaæa e nome ana ma luna o ia alaloa i ka pö me ke ao? Pehea ka wikiwiki o ka hoæoponopono æia o ia mau puka, eia au ke kuæihë nei i ke kalaiwa ma ia ala. E aho paha ke kapa æana i ka inoa æo Kalelekaæanae.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.