Column: No ka bila kānāwai, he kinai ʻōlelo Hawaiʻi

Synopsis: Miscommunications, mistranslations and missed opportunities. As the world celebrates the Year of Indigenous Languages, state decision makers, Hawaiian language speakers and community advocates have passed up a chance to add critical and long overdue statutory protections for Hawaiæi’s own indigenous language and the Hawaiian language community in the state’s 30th legislative session.

He wahi känaenae aloha wale nö kaæu e waiho aku nei i mua o æoukou, e oæu mau makamaka heluhelu, nä mea hoæi e pülama mau i ka æölelo makuahine a käkou. æOiai he au hou këia, a he nui aæe nä ala a me nä wahi like æole e kamaæilio ai kekahi i kekahi, ke emi mai nei nö naæe ko käkou æölelo pü æana. Aia nö ka mana a me ka lanakila i ke alu like æana mai o käkou. Hai kümaumau ë, hai küwä!

I ka hoæomaka æana o këia kau æahaæölelo, holo aæela he æehä a æelima paha bila känäwai i mea e hoæöla mau ai i ka æölelo Hawaiæi. I loko o ia mau pila, he mau hoæololi æana i nä känäwai æo HRS §1-13 a me HRS §1-13.5. æO ia nö nä känäwai no ka æölelo pili æoihana o ka Mokuæäina. Ma loko o kekahi bila, ua koi æia ka Mokuæäina e hoæonoho i mahele æölelo no ka poæe æölelo Hawaiæi ma nä hale hoæokolokolo, ka æahaæölelo, a me nä papa hana aupuni; a æo kekahi, ua hoæokomo pü æia he koina e käkau æia nä poæo kuni a me nä palapala aupuni ma ka æölelo Hawaiæi. He küpono wale nö ia mau loli æana no ka hoæonui æia aæe o nä pono æölelo.

Eia mai käkou i waenakonu o ke kau æahaæölelo o këia makahiki, a he hoæokahi wale nö bila känäwai i koe no ka æölelo Hawaiæi, æo ia hoæi æo SB701; a ua hoæopaneæe æia iho këlä mau mea æë aæe. æO ka mea i koe, æaæole paha ia he pila e hoæoponopono æia ai nä hihia e waiho nei. He köina wale naæe ia e päpäæölelo ai käkou, ke kaiäulu, a e hoæoholo ai i alahele no ka unuhi æana mai i nä palapala aupuni like æole.

Ma muli o ke kükäkükä æole o ka poæe näna i käkau ua mau bila nei me ke kaiäulu æölelo Hawaiæi, æo ka uluhua ihola nö kä ia o ke kaiäulu. Wahi a kahiko, “Hili hewa kahi manaæo ke æole ke kükäkükä.” æO ka mea nui, æaæole nö i mahalo æia ka hoæokomo æana i nä æokina a me nä kahakö.

Iaæu iho, maopopo leæa ka manaæo nui o nä æaoæao æelua: Eia naæe, æo ua nïnau nei no ka æokina a me ke kahakö, æaæole nö ia æo ke kumuhana nui loa o ia mau bila känäwai. Aia ma ia bila he mau pono æölelo i æoi aku nö paha ke koæikoæi ma mua o nä mea e kü nei, akä ua kinai wale æia. He minamina æiæo nö ka nalowale æana aku o ia mau pono i këia kau æahaæölelo. He haæawina nui a he hoæomanaæo maikaæi këia mau mea iä käkou a pau. Aia ka pono æo ka æäpono æana i këia bila no ke kükulu æana i kaiaæölelo. He pohö kona holo æole.

E ka poæe aloha nui i ka æölelo kumu o nëia pae moku aloha, i mea nö e mäkaukau pono ai käkou no ke alu like æana i këia kau æahaæölelo aæe, e aho ka æäkoakoa mua æana o käkou a kükäkükä me ka nalu nui æana i nä nïnau hoæöla æölelo. æO ia kükä kamaæilio æana ka mea e holomua ai a kö ai hoæi ko käkou mau pahuhopu a me nä æiæini.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.