Synopsis: It is the responsibility of each generation to pass its knowledge on to the next and so on to future generations. As Hawaiians, it is especially important that we fulfill this responsibility lest our knowledge be lost.

Mai ka wä mai i hänau mai ai a i këia wä æänö, he hiwa lani na ka makuakäne ke kaikamahine nona këia moæolelo. æO ia ke kumu i kapa æia ai æo Hiwalani. He hana kolohe ke æano, eia naæe, æaæohe leo nuku a ka makuakäne. Ke noi aku æo Hiwalani i ka makuakäne e hele i ka päæani, penei ka pane, “Aia wale nö a pau ka haæawina i ka hana æia, æo kou wä päæani nö ia.” He minoæaka wale nö ko Hiwa i ka makuakäne, a æoluæolu mai æo ia ala, he pane aku nö këia, penei, “æAneæane pau.” A he æï mai kä ia ala, “I punahele nö kä hoæi æoe e ke keiki hiwa lani i kahi makuakäne nei ou.” Pane aku nö æo Hiwa ma ke æano hoæomähiehie, “æAæole æoe i hewa i laila.”

Eia mai ka hana a ka makuakäne. E aæo nö æo ia iä Hiwalani a mäkaukau i ka hoæonaninani hale päæina. He mälama päæina ka hana a ka æohana, a pëlä i ahu ai ke kälä a æike æia ai ke ola. Eia aku nö a höæea mai ka lä e hana ai ma kekahi hale päæina nui. Na Hiwalani ia e kökua ma ka lawelawe i ia hana. Iä ia e hoæonaninani ana i ka hale, hoæomaopopo aæela æo ia i nä æölelo aæo a pau a ka makua. I mau haæawina ia e hiehie ai kahi hale päæina.

Kainö paha e komo pü mai ka makuakäne i loko o ia hana, æaæole naæe pëlä. æO ke küäkiæi wale mai ia me ka loiloi. I häkälia nö a pau ko Hiwalani kükulu æana i ka æaleæo kïæaha, æo ka nui o kona pïhoihoi, æo ke kuke akula nö ia o kona lima i ka æaleæo a häæule ua mau kïæaha nei a waiho mökäkï aku i ka papahele. Iä ia e æohi ana i nä kïæaha, kënä maila ka makuakäne, “E hoæoponopono koke ‘oe i këia æaleæo. æO kä wai kaikamahine æo æoe? Nui ka hana o ka mälama päæina æana. E æELEU MAI!” æAæohe æekemu aku a ua keiki nei. Keu nö ka nunui o ka hopohopo i ka mäkaukau a me ka æole o ka hale päæina. Ua lilo ia hopohopo i mea e nui ai ka luhi o Hiwalani, a æo ka häæule nö ia, hiamoe. æO ia huli nö ia o ke alo i luna a hoæäla æia mai e kekahi hoa hana. He æelua kuke æana na ka lima, æo ka püoho aæela nö ia. Ala koke aæela ua æo Hiwalani a hoæi akula i ka hoæomäkaukau æana no ka päæina. æAæole nö a he wä, ua mäkaukau ka lumi. He nänä aku nö a nänä mai läua me ka nïnau nö i ka nani a me ka æole o ka hale.

I ia manawa, æike ihola æo Hiwalani i ka hemahema o kahi mea liæiliæi i loko o ka lumi. Kaha koke akula æo ia hoæoponopono. æAkahi a hoæomaka ka höæea mai o nä känaka i kono æia e hele mai i ka päæina. Maliæa ua kolohe mai kekahi o läkou. æAæole naæe e nänä. æO ko ia nei hoæoponopono akula nö ia, a pau, ua nani wale nä mea a pau. Haæaheo ka makuakäne i käna keiki hiwahiwa no ke akamai i ka hoæonaninani hale päæina. I haæaheo nö, no ka mea, ua kü ke keiki i ka mäna æai, a ua lohe æia ka æölelo aæo. E like me ka wä i hala, he punahele kahi keiki na ka makua, a i laila e ili ai ka æike o ka æohana. Pëlä e mau ai ia æike i nä kau a kau.

I ko Hiwalani makua æana aæe, näna nö e hoæoili i nä æike o kona makuakäna i luna o käna kaikamahine ponoæï. I hana ia e ili ai këia æike o ka æohana i luna o nä hanauna e hiki mai ana, no ka mea, æike æo ia i ka waiwai o ka hoæomau æana i nä hana a ka æohana.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.