Synopsis: Kalaunuiohua, a chief in the 14th century, prophesied: “The trees of the plains will dwell on the land; the trees of the native land will vanish.” This foretold of the extinction of native trees due to invasive species. Since 1997 the Auwahi Project on Maui has been working to restore native forests.

“æO ka läæau o ke kula e noho ana i ka æäina, æo ka läæau o ka æäina e nalowale aku ana.” He æölelo noæeau këia (#2413) i hoæopuka æia e Kalaunuiohua, he aliæi ia no ka moku o Keawe i ke kenekulia 14. A he wänana hoæi ia i kö maila. Eia naæe, aia he æahahui ma Maui e hana nei ke hoæopulapula hou nei i nä ulu läæau maoli o ia mokupuni.

Ma mua o ka höæea æana mai o nä malihini, ua ulu wale aæe nä ulu läæau maoli ma nä mokupuni a pau o Hawaiæi. æAæole paha o kana mai ka nani o nä ulu läæau o ia wä ke æike aku. I këia wä, he mea makamae ka æiliahi i ka æaæala küpaoa o kona läæau. I ke au iä Kamehameha I, ua kuko nui æia ka æiliahi e nä poæe kälepa i mea küæai aku i nä æäina æë. Na Kamehameha I i æäpono i ke küæai æana aku i ia æano kumuläæau, eia naæe, ua päpä æo ia, æaæole e kua æia ka æiliahi æöpio, a kükala æia he känawai e päpä ana i ko läkou kua æia. I loko naæe o ke kau mai o ia känawai, ma hope aku o kona hala æana, hü aæela ka æälunu o kekahi poæe. æAæole i liæuliæu, mai halapohe ka æiliahi i ke kua æia. I këia wä, he kakaæikahi loa nä æiliahi i koe.

Eia hou hoæi kekahi poæe hänai pipi ke puhi nei i nä kumuläæau i mea e ulu nui ai ka mauæu, ka æai hoæi a ka pipi. No laila, ua kakaæikahi maila nä ulu läæau maoli o Haleakalä, a ke æimi aku i nä ulu läæau o Maui i këia mau lä, he kula mauæu wale nö ka loaæa.

He ahupuaæa æo Auwahi ma loko o ka moku æo Kahikinui ma Maui. I ka wä ma mua, he nui wale nä æano läæau e ulu ana i laila, he 50 paha a ‘oi nä lähui kumuläæau. I hoæohana æia nö ia mau läæau no nä kumu like æole he nui. I läæau lapaæau kekahi e laæa ka läæau hoæohiamoe. I mea hana nö hoæi kekahi e laæa ke kükü kapa. æO ke kapa kekahi mea i hana æia, a i waihoæoluæu no ua kapa nei. Ua hana æia i kaula, i waæa, a i mea e hoæomana ai i nä akua. I këia wä naæe, nui nä läæau waiwai i lilo loa i ka hehi wale æia o ka nahele maoli e ka wäwae malihini.

I ka makahiki 1997, ua hoæokumu æia ka æahahui æo Papahana Auwahi no ka hoæoulu hou æana i nä ulu läæau maoli o Maui. Ua häæawi manawaleæa æia mai kekahi æäpana æäina e ka Ulupalakua Ranch i wahi no ka æahahui e kanu ai i nä kawowo. æUmi æeka ka nui o ia æäina. Eia ka mea æäpiki, he æai æia nä kawowo e ke kao a me ke kia, a no laila, ua külulu æia he pä uea i mea e pälulu ai i ua mau æeka nei he æumi. æO ke kanu ihola nö ia i kauwahi läæau maoli ma loko o ia mau pä. æO ke æano o nä läæau, æo ia hoæi, æo ka æaæaliæi æoe, æo ke aæe æoe, ka halapepe, ka æäkia, a pëlä aku. Ua kanu æia nä kumuläæau nui kekahi, e like me ka æiliahi. Eia hou, ua kükulu æia he pä uea hou e kaæapuni ana i nä æeka æäina he 56, kahi i kanu æia ai æo nä kawowo maoli he 125,000 a æoi. æO ka huina nui o ka æäina a Ulupalakua Ranch i häæawi wale ai i ka æahahui, he 150 æeka. He æahahui kaiäulu ka Papahana Auwahi. A no ke kaiäulu mai o Maui nä limahana hana manawaleæa.

Ma muli o ia hana i hoæi mai ai nä manu æöiwi, a i ulu hou ai nä läæau æöiwi i Auwahi. I höæailona maikaæi ke ola hou æana o ia mau mea waiwai no käkou känaka e æike ai, e mau ana ko käkou ola kekahi.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 808-956-2627 (Laiana)

>> 808-956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.