Column: Ho‘olaupa‘i koke ka poloka kokī

Synopsis: The coqui frog is busy reproducing itself on several of our islands. It came from Puerto Rico in the 1980s and has flourished here. Maui seems to have made good progress in containing its spread.

Aloha mai käkou e oæu hoa heluhelu o ke kölamu æölelo kanaka. Eia hou mai kahi haipilikia ke laha aæe nei i loko o ko käkou mau noæonoæo a me ko käkou mau kaiäulu nö hoæi. æO ka hoæolaupaæi nö o ia mea he kokï, kekahi æano poloka liæiliæi näna e noho ma luna o nä läæau, æo ia ke æike æia nei ma ko käkou pae æäina aloha. A ma mua naæe o ke kaulona aku i kona æano, he wahi manaæo koæu no kona inoa e kapa æia ai ma këia ‘ölelo aloha o käkou. Penei hoæi, æo ke kumu i kapa æia ai i ke “coqui” ma ka namu haole, a ma ka æölelo æepekema hoæi a ka haole, æo ia nö ke æano o ke kani. Ua æoki æia kona leo a hoæopaæa æia ma luna o ka pünaewele. Eia kä, he kani haæahaæa a pökole ko ke käpana mua a he kiæekiæe a löæihi hoæi ka lua, a æo ia ka mea i käkau æia ai ma æaneæi me ke kahakö, “kokï”.

Eia ke kapa æia nei ma Hawaiæi i ke “koki”, æo ia hoæi, æaæohe kahakö. Maliæa paha ua æikea ka manaæo o ia hua Hawaiæi he ihu æü, e like paha me ko ke kokï, æaæole paha! æAæole naæe e hihi. æO ka mea nui, æeä, he hoæonäukiuki käna kani a lohe mai ke aæo. A he lohe wale æia mai i ka pö, no ka mea, he hiamoe wale nö æo ia i ke ao. A æo ka nui o ia kani, e lilo ia i mea e hiaæä ai ka moe o ka pö. He keu ia a ka mea hökake i ka moe mälie. æO ke ao paha ka wä e moe ai känaka.

Eia mai ka moæolelo no ka höæea mai o ua kokï nei i o käkou. He æöiwi æo ia ala no Pokoliko, he mokupuni ma ka pae moku Kalepiana. Pehea lä naæe i hiki mai ai i Hawaiæi nei? I loko o nä MH 1980, e halihali æia mai ana kauwahi mea kanu no Pokoliko mai, a ua kau malü ua wahi kokï nei ma luna o ia mau mea kanu.

Ma ia manawa mai, æo ka æeleu loa o ia poloka i ka hoæolaupaæi æana, æaæole nö a he wä, ua laha aku mai æö a æö o Hawaiæi mokupuni, a i këia mau lä, ma kauwahi o laila, ke kuhi æia nei he 55,000 paha poloka kokï o ka hekekale (ma kahi ia o ka 2.5 æeka). Hele a pälua kona laha æana ma Hawaiæi nei ma mua o kona æäina æöiwi æo Pokoliko. Aloha nö ko ka moku o Keawe. Eia nö ke hoæomanawanui nei i ia kani hoæonäukiuki a ao ka pö. No ka makaæala æole paha i ia wä i hiki mua mai ai, ua laha mai ua kokï nei i Maui a i Oæahu. Ua laki nö naæe mäkou ma Oæahu, no ka mea, he mau kokï helu wale kai loaæa mai. Aia ma Waimänalo mä me Pälolo. I Maui naæe, ua laha loa.

He päkela æai ke kokï i nä æano æiniseka liæiliæi like æole, a he mea ia e pilikia ai ke kaiaola o ka æäina. æO ia hoæi, ua hapa mai ka nui o nä mea æai a nä mea ola æë aæe. Eia hou, æaæohe æenemi näna æo ia e pepehi mai, a no laila, he laha lanakila aku nö æo ia i æö a i æaneæi. Ma muli naæe o ka æeleu o ka poæe o Maui, eia ke emi loa mai nei ka heluna o ia haipilikia ma kauwahi o ia moku. æO ka hoæokikï aku i kahi wai æakika æalani i luna o nä lau nähelehele, æo ia ka mea e pau ai ke kokï. Aloha nö kahi poloka liæiliæi i eæe hewa mai i luna o kahi läæau e halihali æia ana i ka æäina æë. æAæohe ona mahuæi iki i kona hopena.

Eia mai ka nïnau e wähi nei i kahi püniu oæu. Pehea lä i malü ai ka holo pü æana mai o ia mea kanikani leo nui? Pehea i lohe æole æia ai ka paæë mai o ua leo nui lä? Eia mai koæu manaæo kuhi, i æike æoe e ke hoa heluhelu. æAæole paha i halihali æia mai i ka pö.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 808-956-2627 (Laiana)

>> 808-956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.