Column: Pio ke kukui, ola ka manu

Synopsis: A new law has been proposed for Maui that would make it illegal to have lights on at night in public places and at private homes. It is intended to protect native birds that tend to become disoriented and fall to the ground where they are vulnerable to predation.

Aloha mai nö käkou e nä hoa heluhelu. Ua kupu mai nei kahi hihia ma Maui, ma waena o ke kanaka a me ka manu pili kai, a eia nö ke hoæomalu æia nei ia hihia e ka æaoæao kanaka, æoiai aia i laila ka mana. A he nani ia, æaæole au he kupa no Maui, æo ke aka æölelo nö paha ka pono ma æaneæi o höæähewa æia auaneæi au i ka mahaæoi.

Aia nö kauwahi känaka näna e pale aku i ka æino, no ka pono hoæi o nä manu pili kai, a eia au ke mahalo aku nei iä läkou. A he mau manu æöiwi ia no Hawaiæi nei, e laæa ka æä, ka æuaæu, ka æou, he mau manu i manaæo æia e kekahi poæe Hawaiæi he æaumakua ia no läkou; a me ka æiwa nö hoæi, ka mea i manaæo æia e ko Hawaiæi, he höæailona no ka æaihue a no ke kanaka uæi nö hoæi.

æAæole nö e nui loa ka heluna o ia mau manu e koe nei. He mau kaukani wale nö paha ma Maui, nä paæa manu näna e hoæohäæule hua i këia wä. Aia nö hoæi ke ola o ia mau wahi lähui manu a mälama æia ko läkou nohona. Penei ke æano o ka hihia. He æino æiæo nö ka mälamalama mai o ia mea he kukui uila i ka pö, e laæa nä kukui alanui a me nä æano kukui æë aæe o ke külanakauhale. æO ka pö ka wä e haæalele ai ia mau manu i ka pünana no ka lele æana aku i ke kai. Na ka mälamalama o ka mahina läkou e alakaæi. Hele naæe a huikau kekahi o nä pünua i ka mälamalama mai o nä kukui uila. Na ka æä hoæowalewale a nä kukui uila e æume mai i nä pünua ma loko o nä külanakauhale, kahi e lele kaæapuni ai i nä kukui a pöniuniu a häæule mai nö i ka honua, kahi e loaæa ai i ka pöpoki, a holo wale æia ai paha e ke kaæa.

No ia mea, ua häpai æia kekahi pila i loko o ka æaha æölelo (Pila 21) e päpä ana i ka æä mai o nä kukui ma waho o nä pä hale, nä hale küæai, nä kahua päæani, a pëlä aku, i æole e huikau nä manu. æO kekahi poæe mea hale o Maui lä, eia nö ke küæëæë nei i ia manaæo. Ua makaæu i ka pöæeleæele, a æo ka hoæä wale æia nö o ke kukui ka mea e æoluæolu ai ka naæau. Ke manaæo æia nei, aia ko läkou palekana a me ka palekana o kä läkou mau waiwai a mälamalama mai ka pöæeleæele. æAæole paha e hiki mai ka pöwä, a i æole ka æaihue, i ka pö ke æä mai ke kukui. Eia naæe ka æoiaæiæo, no ka poæe pale känäwai, he kukui a kukui æole paha, æaæohe o läkou nänä. Na ia mea he kuko waiwai wale nö läkou e höæeuæeu mai.

Aia nö kekahi kumu e hopohopo ai ka mea hale. æO ia hoæi, inä he mea æino ke hiki mai, me ka manaæo e pepehi, e puæe, me ia æino aku ia æino aku, he kökua iki paha ke kukui. E aho ke kükulu æana i pä pöhaku, ka hänai æana paha i æïlio, ka hoæomäloæeloæe æana i uea uila e miki ai i ka æaeæa haukaæe, a ia mea aku ia mea aku, koe ka häpai pü. æAæole oæu käkoæo i ia hana. æO ka mea naæe i akäka leæa, æaæole lawa ke kukui!

No laila, i ke koho æana i waena o ke ola o nä manu Hawaiæi a me ka æä æana o ke kukui i ka pö, eia au ke koho nei i nä manu. He minamina nö ka æai pöæeleæele ma waho o nä hale æaina, a me ka hiki æole ke päæani i nä kahua päæani i ka pö. Eia naæe, ua hiki nö ke æai i loko o ka hale æaina, kahi e æä ana nä kukui, a ua hiki nö hoæi ke päæani æoi kau ka lä. He minamina ke pöä æia ka hale, eia naæe, i mea e ola ai nä manu pili kai, e aho ka pio æana o nä kukui o waho. E ola nä hoa manu!

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 808-956-2627 (Laiana)

>> 808-956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.