Column: ‘Onipa‘a ka Mō‘īwahine ‘o Lili‘uokalani

Synopsis: The 130th anniversary of the overthrow of our constitutional monarchy is upon us, and there will be a march on Tuesday from the Royal Mausoleum at Maunaæala to æIolani Palace. There also will be numerous activities and speeches commemorating the anniversary.

Aloha mai nö käkou e nä hoa heluhelu e kü paæa nei ma hope o ka æäina. Eia aæe i ka Pöæalua e hiki mai ana, i ka lä 17 hoæi o Ianuali ma ka helu haole, e mälama hou æia ana ka häläwai höæeuæeu maluhia kü makahiki i kapa æia æo “Onipaæa” ka inoa. Wahi a ka moæolelo, æo ia ka mäkia o Kamehameha V, a o Liliæuokalani hoæi i ka wä i hoæokahuli æia ai ke aupuni Möæï o Hawaiæi nei i ka makahiki 1893 (æaæohe paha æokina i ia wä). Eia ke mälama æia nei no ka hoæomanaæo æana i ia hana kohu æole a kü hoæi i ka hewa. E kakaæi ana ka lehulehu mai Maunaæala, ka ilina o nä aliæi, a hiki aku i kai o ka Halealiæi æo æIolani. Ma laila e mälama æia ai nä æano papahana like æole e laæa me nä haæiæölelo a kauwahi poæe aloha æäina.

Hoæomaopopo aæela au i ka lähui æana o nä känaka he nui a lehulehu, i ka MH 1993, no ka hoæolohe æana i nä haæiæölelo höæeoæeu a me ka hoæonanea æana i ka nänä i kekahi hana keaka e pili ana i ka hoæokahuli aupuni he 100 MH ma mua akula. æO ka hanana e mälama æia ana i këia pule aæe, he hoæomanaæo ia no ka piha mai o nä MH he 130 i hala mai ka hoæokahuli aupuni mai. E hoæomaka æana nä hanana ma Maunaæala i ka hola 8:30 kakahiaka a e hoæomaka ana ka huakaæi i ka hola 10:00. E pau ana nä papahana i ka hola 5:00 o ia lä. Mahalo nui i ke Queen’s Court, ka Hawaiæi People’s Fund, a me Ka Lähui Hawaiæi, nä hui näna e mälama ana këia papahana. E huliämahi aku nö käkou i laila!

I koæu æike æana i nä hoæolaha no këia papahana, ua hoæomaka koæu nunenune æana no ka manaæo o ka huaæölelo æo “onipaæa”. E like me nä huaæölelo he nui o ka æölelo Hawaiæi, æaæole nö i paæa pono iaæu kona manaæo. Kainö he noke æana ia i ka lawelawe i kekahi hana me ka häæawipio æole. æO ia hoæi ka hana mau aku a höæea i ka pahu hopu. Aia ka loaæa mai o ia æano iaæu i ka lohe æana i kona hoæopuka æia mai ma ke kamaæilio æana, a me kona wehewehe æia paha ma loko o ka puke wehewehe æölelo. Eia kä, he wehewehe æia kona manaæo ma o ka hoæohälike æia me nä manaæo haole, a æo “steadfast” paha ka wehewehena kaulana loa. Ma laila naæe i æano æë ai koæu noæonoæo, no ka mea, he mau manaæo ko ka huaæölelo “paæa”.

æO kekahi manaæo, æaæole e pau ana kekahi hana. E mau ana nö naæe e like me ka mea paæa hana. æO kekahi manaæo naæe, ua hiki æole ke hoæoneæe æia ka mea paæa, a ma laila ke æano huikau i loko oæu. Inä æaæole hiki ke hoæoneæe æia kekahi mea, pehea lä æo ia e æoni ai nona iho? E noho nö ia ma kahi hoæokahi. æAæohe ona æoni. A no laila, ua manaæo au no ka paæa æana o käkou ma lalo o ke aupuni noho hewa, ua pilikia ka æoni æana. Eia naæe, ma muli o ka æupu mau mai o ka manaæo küæë, e æoniæoni mau ana ia küæë i loko o ka iwihilo, a i loko hoæi o kona paæa æana i laila.

Mahalo hou æo Liliæuokalani i kona akamai a me kona æonipaæa a häæawipio æole. E æonipaæa mau ana ia mea i loko o käkou.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 808-956-2627 (Laiana)

>> 808-956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.