Column: E kala i ka limu kala!

Synopsis: Kala seaweed is important to Hawaiian culture, and it is finally getting the recognition it deserves as the new official seaweed of the state.

He hoæoheno ke æike aku i ka uluwehi o ke kai a puni nä kai æewalu. æO ka poæana kai ka mäla æai a me ka waihona läæau lapaæau o ka poæe Hawaiæi kahiko. I këia mau lä, käkaæikahi ko käkou kipa aku i ka poæana kai e kilo aku ai i nä mea ulu. I wahi hoæolauna këia no käkou e kamaæäina ai i kahi limu uluwehi o ke kai, æo ka limu kala. He limu makuæe këia, aia ma ka æohana Phaeophyceae. æElua æano o ka limu kala ma nä kai o Hawaiæi nei. He lau nui ko kekahi. æO kona mea ia i kapa æia ai æo ka limu kala “lau nui” a i æole æo ka “limu kala” wale nö. He liæiliæi ka lau o kekahi æano limu kala, paæapü nä lau ma ka hä a kekeæe hoæi, me he æieæie lä, a ua kapa æia æo ka “æieæie.” æO ka limu lau nui, æo ia ka Sargassum echniocarpum, æo ka limu æieæie, æo ia ka Sargassum polyphyllum.

Nui ka æike o ko käkou küpuna i ka hoæohana æana i ka mea ulu ma lalo o ka æili kai. Kamaæäina paha ka lehulehu i ka æölelo “E kala mai iaæu”, a æo “kala”, æo ia ka inoa o ia limu, no ka mea, i mea hoæokala nö ka limu kala. He waiwai æo ia ma nä æaha hoæoponopono, a me nä hana æë aæe he nui. He mea hoæohana nui æia e nä æohana Hawaiæi ma nä æaha hoæoponopono. Haku æia ka lei me ia limu a lei æia ka lei e nä känaka i ka æaha hoæoponopono, a laila, häæawi æia i nä känaka a puni ka pöæai holoæokoæa. I kekahi manawa, hoæohui æia me ka wai kai a me ka æölena e ke kahuna i mea e huikala ai i kekahi wahi a kahi kanaka paha i hoæohaumia æia. He hoæokupu hoæomaluhia nö hoæi ka limu kala. Na Keawemaæuhili i häæawi aku iä Kamehameha I i ka iæa i wahï æia i ka limu kala. I hoæokupu ia mai ko Keawemaæuhili loko iæa i mea e mälama ai i ka maluhia.

I ka hoæomaka æana o ka makahiki 2023, hoæopuka æia maila æelua pila e ka æAhaæölelo e hoæohanohano ana i ka limu kala, æo ia ka limu kühelu o ka Mokuæäina æo Hawaiæi, æo ia hoæi, ka SB 1037 a me ka HB 819. Ma o ua pila lä a ka æAha Kenekoa i höæike laulaha æia ai ka waiwai o ka limu kala ma kona æano kälaikaiaola a me kona pilina i ka moæolelo Hawaiæi. Ma lalo o këia pila, e mälama æia ana ka limu kala a me ke ola pono o nä mea ola a pau näna ia limu e æai. He küpono ka lilo æana o ka limu kala æo ia ka limu kühelu o Hawaiæi nei, no ka mea, näna nö e hoæopalekana i ke ola pono æana o käkou. He mea waiwai ka limu kala e lökahi ai nä känaka a pau mai uka a i ke kai.

æIke hoæi ka poæe Kepanï a me ka poæe Päkë i ka æono o ka limu kala. Palai läkou e like me ka tempura. Pehea lä e hoæomäkaukau ai i ia mea he limu tempura? Eia nö: æO ka hana mua, e æohiæohi i ka limu kala a lawa käu æono. A laila, e hoæomaæemaæe pono me ke kai. æAæole o kana mai ka hoæopailua ke æai æia kahi limu i hoæomaæemaæe æole æia. He pöhaku paha kona æono, he æiniseka paha, he aha lä. A maæemaæe ka limu, e hoæomäkaukau i ke kalipalaoa tempura. E käwili i ka palaoa maka me ka wai a küpenu i ke kalipalaoa a paæa i ka palaoa. E höæonoæono æia me ka paæakai a me ka nïoi paha. Aia nö i käu æono. Ke mäkaukau ke kalipalaoa, e höæü mai i ka limu kala a palai aku i ka æaila. Ke moæa, e kïæoæe mai ka æaila mai a æai. He keu ka æono a me ka waiwai o këia iæa o ke kai, æo ka limu kala!

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 808-956-2627 (Laiana)

>> 808-956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.