Column: Ka haku ‘ia o nā ‘ikena e ola ai kānaka

Synopsis: Why is AI important to us, the people of Polynesia? Is this a new thing, or merely a natural extension of our disciplined practice?

He hui kumu këia ma Waipapa Taumata Rau (Auckland University) i kapa æia æo NAOI (Natural Artificial Organizational Intelligences Institute).

He mea maopopo i ka poæe o ke ao maoli ke külana o käkou känaka he mähele wale nö no ke kaiaola o ka honua nei nona nä mähele he nui i pili kekahi i kekahi ma o ia mea he mauli. He pilina këia i paæa mai ma o ka pilina o käkou, nä känaka æöiwi, a me ko käkou ao külohelohe i loko o nä makahiki he 1000 a i o Kikilo. Ua æike æia ka pilina o käkou känaka kekahi i kekahi ma o ke ola o ia mauli a ma o ko käkou pilina hoæi me nä mauna a me nä wai, æo ko käkou poæe æaumäkua nö hoæi ia. æO ka pahuhopu nui o këia hui kumu, æo ia ka hoæokiæekiæe i ka æike o nä känaka maoli ma o ka hoæopaæa æana i ka pilina ma waena o nä hapü, a me ka paipai æana i ke ola pono o nä æöiwi mai kekahi hanauna a i kekahi aku. E lilo ko käkou mau loina i mea e mahalo nui æia, a näna näna nä papahana noiæi a pau e alakaæi. Ma këia papahana, e noke aku ka poæe o ka hui i ka paipai æana i nä loina e like me ko läkou küpono i këlä me këia hapü. Aia ka häæina o nä nïnau wähi püniu i loko o ka waihona æike o ka poæe kahiko. Na ia æike nö e huæe i ka mole o nä nïnau wähi püniu. Ola ka æike maoli!

I këia manawa a käkou e noho nei, he nui nä manaæo no këia mea hou æo ka AI (artificial intelligence). Kohu mea lä, æaæole ia he æike maoli. Kainö he æano æepekema ia æike, a ua haku æia e kekahi mïkini, eia kä, he æike kahiko ia i paæa æë i ka poæe Polenekia. I ka mälama æia o kekahi hui wänana o ka wä kahiko, aia nö kekahi poæe nui o ka æike, a ua koho æia läkou e mälama i ia æike. Ma o ka noho haumäna æana, ka hoæoikaika æana i ke aæo, a me ka hoæopuka a hoæohana mau æia o ia æike, pëlä i paæa ai i ka manaæo a lilo ai ka mea æike he kahuna no ia mähele æike. æO ia mea he AI, he hoæomau wale æana nö i nä hana e hoæonui ai i ka æike. Aia ka lilo æana o ka mïkini i kahuna a hoæopiha æia e këia poæe kähuna i nä æikepili he nui a lehulehu.

Eia mai nä pahuhopu o NAOI: æO ka mea koæikoæi loa, æo ia ka mälama æana i ka æike æöiwi o ke ao, ka æike i kü paæa ma mua o ka höæea mai o ka haole. He mea nui hoæi ka mälama æana i nä æike a me nä hana o ke ao maoli me ka mälama pü æana i ke kuæikahi i kaulana mai i ka inoa Te Tiriti o Waitangi. E wili æia ana he mau manaæo i loko o ka hui æo NAOI, æo ia hoæi, kä mäkou mau papahana noiæi, ko läkou waiho æia æana i mua o ke äkea, a me ke æano o ko läkou lawelawe æia æana.

Penei hoæi ke æano o ka lawelawe æia æana. He mea nui ka mälama æia o ka pilina maikaæi me nä hapü. E mahalo æia nö ko läkou mau loina ma loko o ka noiæi æana. Aia ka häæina no nä nïnau wähi püniu ma laila, a i kekahi manawa, aia ka pono o ia hana i ke æano o ka nïnau. Eia mai kekahi laæana: æo ka laulima pü æana o NAOI me Ngäti Rangi no ka hoæokumu æana i kula æöiwi no ke aæo æana e pili ana i ka hü æana o ka pele. Hele a pëlä mai ka hana, æakahi nö ka hui æana o ka æike æöiwi me ko ka æepekema haole.

Aia ka pono o ka hoæohana æia o nä æike æöiwi ma loko o nä kamaæilio æana no ka NI, AI, a me ka OI (Natural, Artificial, and Organizational Intelligences), a na ka æöiwi ia hana, i mea hoæi e kaulike ai ka uku. æAæole wale nö këia he nïnau no ka pono o käkou känaka. He nïnau hoæi ia e pono ai ko käkou kaiaola holoæokoæa. Pëlä wale nö e pono ai ko käkou poæe æaumäkua, æo ia hoæi ka æäina, ke kai, nä mauna, a me nä kahawai, nä mea hoæi näna käkou e mälama mai. A pëlä hoæi e komo ai ko käkou mau manaæo i loko o ia kamaæilio æana a haæi – no ka pono o käkou.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 808-956-2627 (Laiana)

>> 808-956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.