Synopsis: The coconut rhinoceros beetle is a new pest that poses an existential threat to some of our most precious trees and crops. While their numbers continue to climb on Oæahu, our community must act now to prevent their spread to other islands and protect our natural resources for future generations.
Eia ke laulaha äkea aæe nei i luna o ko käkou æäina aloha kekahi mea hou e puæe wale nei i ko käkou mau läæau makamae. He leo hoæomakaæala këia iä æoukou, e nä makamaka heluhelu, i këia puæu laehaokela æai kumu niu, æo ia hoæi ke coconut rhinoceros beetle (CRB). Hana pü wau i kekeahi manawa me kekahi mau mea kälaimeaola e noiæi nei i këia puæu hou i höæea mai i ko Hawaiæi mau kapa kai i këlä mau makahiki i hala aku nei, a ke häpai aæe nei läkou i leo kükala pöæino no ka hana a këia mau mü.æO kä ke CRB æai, æo ia nö ka läæau æiæo o ke kumu niu. æEku läkou i loko o ka wëlau o ke kumu niu, kahi e muæo ai nä lau hou, a æeliæeli ai i ka æiæo o ke kumu. Ke æeli æia ke kumu pëlä, æo ka make koke nö ia o ke kumu.
Ke hoæopulapula ke CRB, æimi æo ia i kahi e hänau ai käna æenuhe. æO kahi æoi loa o ka maikaæi no këia mau æenuhe, he ahu kïpulu, kahi e hoæolilo æia ai nä koena lau like æole i mea momona loa e hoæohui ai me ka lepo. He wahi hänau këia ahu kïpulu no ka æenuhe, a laila, lilo i puæu oæo näna e æimi i kumu niu e æeku ai. Ma Hawaiæi nei, hiki ke küæai æia ke kïpulu no nä hana like æole, a laila, hoæouna æia ke kïpulu mai æö a æö, a mai ia mokupuni aku a i ia mokupuni aku. Pëlä nö i lawe mua æia ai ka CRB i ke One o Käkuhihewa mai ka æäina æë mai. A laila, laha malü akula æo ia i nä wahi kïpulu a hänau mai ka æenuhe. Ua æike æia ka hapa nui o nä kumu niu i make i ka CRB ma kahi kokoke i Puæuloa, a ma æEwa me Waiæanae ka hapa nui o nä puæu i loaæa i ka pahu pahele. Ua pahele æia kauwahi puæu ma Koæolaupoko me Koæolauloa kekahi. æOiai, he käkaæikahi ka æike æia o ka CRB oæo i këia mau lä, ke mähuahua nei naæe ka nui o nä æenuhe CRB mai æö a æö o ka mokupuni. Manaæo kekahi mau mea kälaimeaola, ua hala paha ka manawa o ke kïpaku æana mai Oæahu aku. æO Kauaæi? æO Maui mä? æO Hawaiæi? æAæole nö paha i laha iki ka CRB ma laila. Eia naæe, ua loaæa kekahi mau puæu CRB i pahele æia ma ia mau æäina. He höæailona ia no kona hoæoneæe palaka wale æia e känaka.
Wahi a ka poæe noiæi mü, æaæole kamawae ka CRB. Inä æaæole loaæa ke kumu niu, æeli nö ka puæu CRB i loko o ke kumu pühala a make ia. Ke æole ka pühala, he mau mea hou aku ke æai æia. æO ka pü maiæa æoe, æo ka hä kalo hoæi, he loulu paha, a ia mea aku ia mea aku. He minamina nö inä nalo wale nëia mau läæau i lako ai ka nohona o nä hanauna mai kinohi mai. A pehea ana lä ko käkou nohona inä nele käkou i ka niu æole, a me nä mea loaæa mai kona kumu mai? Pehea hoæi ke nele i ka lau hala æole? Pehea ko käkou nohona inä lilo pü aku ke kalo i këia mü? Pehea ana lä käkou e wehewehe ai i ka lilo æana aku o këia mau mea kuæuna makamae, he mau mea paha a kä käkou mau pulapula e æike maka æole ai?
Mai künänä; æaæohe mälama, pau i ka CRB, æeä? Inä æaæole käkou mäkaukau no ka hoæonele æana i kä käkou mau pulapula, æo këia nö ka manawa e hoæolale aæe ai i ke aupuni e hoæopau æänö i ka puæu CRB. Eia nö ke emi nei ka heluna o këia mü. æAkahi a päpä æia ka hoæoneæe æia o ke kïpulu i waena o nä mokupuni i mea e käohi ai i kona laha æana. He hana pono këia akä æaæole lawa. Aia a komo nä känaka a pau, pau ai këia æino. E kipa aku i kä ka CRB Response kahua pünaewele, kahi e hoæolaha æia ai nä manaæo nui pili i ka CRB: crbhawaii.org
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 808-956-2627 (Laiana)
>> 808-956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
