Synopsis: Debates light up over the naming of a new hybridized plant in Hawaiæi.
E nä hoa heluhelu, i këlä pule aku nei, ua hoæohälike æia ka waiwai o ka paka lölö me ka waiwai o ke kalo Hawaiæi. Mai nö a kuhihewa i ka like o ia mau mea! Ua æoi loa aku nö ka waiwai o ke kalo i kona hänai æana i ka æohana. A mai noæonoæo æoukou, aia koæu wahi manaæo e ili aku nei i ka æaoæao käkoæo paka lölö. æO kona inoa welo hou nö hoæi ke kumuhana nui a këia leka e æumoæumoki nei. He leo paipai koæu, e noæonoæo käkou i ko käkou loina kuæuna o ke kapa inoa Hawaiæi æana. æO ia mau loina nö ka mea nui e kükäkükä ai, æaæole æo ke küpono a me ke küpono æole paha.
æO kekahi nïnau—he aha hoæi nä kumu e küpono æole ai kekahi inoa Hawaiæi? E kuhi ana paha kekahi poæe, æoiai he läæau haole nö ia no waho mai o Hawaiæi, æo ia paha kekahi kumu e küpono æole ai kekahi inoa Hawaiæi. Ua hoæowelo æia nö ka läæau paka lölö Momona ma Hawaiæi nei, akä æaæole ia he läæau Hawaiæi. æO kekahi kumu paha, manaæo æia e kekahi poæe, he läæau æino nö ia, a æo ia nö ke kumu i kapa æia ai he lölö. Ua kü nö naæe ka paka lölö i ke känäwai ma ke æano he läæau lapaæau maoli no nä mea laikini æia. Nui hou aku paha nä kumu, akä, e aho nö paha ka hoæä hou æana i ka ipu paka a koæu nïnau mua—I mea aha he inoa Hawaiæi? I mea kä hoæi ia e ola ai ka æölelo Hawaiæi ma nä wahi a pau loa!
æAæohe paha waiwai o ke käohi æana aku i ka poæe e kapa inoa wale, no ka mea, e hana ana nö kekahi e like nö me kona makemake, a e like ana nö hoæi me kona akamai (a akamai æole paha). Eia kekahi, he kinai æölelo Hawaiæi nö ka päpä æia æana o ke kapa inoa Hawaiæi æana. Inä käohi æia, he aha ana lä ke pani? He æölelo haole ana nö hoæi ke pani, a laila, e lanakila hou ana nö ia æölelo æaeæa ma ko käkou pae æäina nei. Ma kahi o ke käohi æana i ke kapa inoa æana, e aho paha käkou e æoæoleæa a kalaæihi hoæi nä loina kapa inoa Hawaiæi, a e kökua i ka poæe e æiæini ana i inoa Hawaiæi no kekahi mea hou o ka æäina. Pëlä nö käkou a pau e kapa inoa aku ai ma luna o ka æike o nä küpuna, a pëlä ana hoæi e ola ai ka æölelo Hawaiæi.
æElua paha koina nui e mälama ai ma ke kapa inoa æana i nä mea hou o ke au nei. æAkahi: He mea nui ka hana pü æana me nä moho kaiaulu Hawaiæi. Aia nö i këia mau moho ke akamai a me ke kuleana no ka mälama æana i nä loina kapa inoa kuæuna. Na ia mau moho e æae a höæole paha i ke noi kapa inoa. A inä e kapa æia auaneæi kekahi mea i kekahi inoa Hawaiæi, aia nö ke kuleana o ia inoa iä käkou, nä Hawaiæi. æAlua: Inä he mea ia e küæai æia aku ana, he koina nö ka hoæohana æia æana o ke kälä e loaæa mai ana no ke käkoæo æana i nä papahana käkoæo æohana Hawaiæi.
E nä makamaka heluhelu, eia hou ka pöpö uahi ke häkuæi aæe nei—i mea aha he inoa Hawaiæi? I mea e lohe mau ai ka æölelo Hawaiæi ma nä wahi a pau. æO kona lohe æia æana ma nä hönuanua like æole o ke kaiaulu, he höæailona nö ia no kekahi æölelo ola. No laila, inä nö hoæi e makeæe käkou i ke ola maoli o kä käkou æölelo, e æae nö käkou i kona ola æana i nä waha a pau loa. Mai kinai aku! E haæuhaæu aæe ka waha, a e æä pono kä käkou æölelo.
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 808-956-2627 (Laiana)
>> 808-956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
