Synopsis: The orca, also known as a killer whale, is not a whale. It is part of the dolphin family. More importantly, it is not a killer of people. Placing such human values on other living things is called anthropomorphism.
Aloha hou mai käkou e nä hoa o ka æölelo kanaka. Mahalo hoæi ko æoukou hoæomanawanui mai i kauwahi moæoæölelo aæu e häpai nei ma loko o këia kolamu, no ka höæike æana i kauwahi mea hou o ka æäina, a me ka hoæäkäka æana hoæi i ke æano o ko läkou æölelo e akäka ai. A pëia pü hoæi me nä mea hou o ke kai a me ka lani. No laila, i koæu heluhelu æana no ka hana kupanaha a kahi iæa nui o ke kai, he “orca” ma ke Kaiköwä æo Gibraltar, manaæo ihola au e noiæi i ia mea a e käkau i æatikala e wehewehe ana i kona æano ma o këia æölelo kanaka o käkou. Iaæu e noiæi ana, ua æike æia kekahi inoa ona, æo ia hoæi, æo “killer whale”, a hoæomaopopo aæela i kahi puke kamaliæi a kuæu hoa, æo Noæeau Warner, i käkau ai. Ma laila æo ia i wehewehe ai i nä mea e æokoæa ai ke koholä a æokoæa hoæi ka palaoa. æO kekahi, æo ia hoæi, he niho ko ka palaoa a æaæohe niho o ke koholä. æO ke “killer whale/orca”, he mau niho kona, a no laila, ua manaæo au e aho ke kapa aku iä ia i ka palaoa ma kahi o ke koholä. æO ia noke aku naæe i ka noiæi a kähähä, he kuhihewa koæu. æAæole ia he lälä no ka æohana “whale”. Ua pili naæe æo ia i ka æohana naiæa!
He mau niho nö ko ka orca. Wahi a kekahi poæe, ma waena o ke 40 a me ke 56 ka nui. æAæole naæe läkou e nau i kä läkou mea æai. He alapoho wale aku naæe ka hana. æO ia mau niho hoæi, e hoæohana æia no ke kïhae æana i nä mea nui a hapa mai ia nui. A laila, e alapoho wale æia aku nä æäpana. Akä, æaæole æo ia e æai kanaka, a i kona æike æana naæe i nä moku peæa ma kahi kokoke i ia kaiköwä, he holo aku nö æo ia a kipa aku. Hele nö a makaæu nä känaka ma luna o ka moku, no ka mea, i kekahi manawa, he hoæokuæi æiæo nö ua pilikua nei i ke kaæele o ka moku a æo ka piholo aku nö paha ia. I ka nui naæe o ka manawa, he hoæokuæi æia ka hoe uli a pilikia ka hoæokele æana. Wahi a kekahi poæe i æike maka i ia hopena, ke haki ka hoe uli, a emi mai ka mämä holo o ka moku, a e haæalele aku nö ka iæa. æAæole wahi pepehi æia o ke kanaka. I loko o ia pakele æana i ka æino, he hana paha ia e kau ai ka weli o nä känaka holo kai, eia naæe, he päæani wale nö paha ia na ka iæa. Minamina hoæi ke kapa æia aku o ia hana he “attack”, a lilo ai ka iæa i æenemi. æAæole nö i maopopo ka manaæo o ka iæa. He manaæo æino paha. He manaæo päæani wale nö paha. Koe aku ia i ka mäæamaæama mai o ko käkou æikena.
æEä, e ka hoa makamaka e mäkaæikaæi aku nei i këia hihia mai kahi mamao mai, eia mai kekahi mea e hoæomaopopo ai. æAæole nö i nahu æia ka hoe uli. Ua hoæokuæi wale æia naæe me ka nuku. æAæole hoæi i lele mai këia iæa ma luna o ka moku a wäwahi pau æia. No ke aha naæe e lawelawe æia nei këia hana e kekahi mau iæa helu wale, he 13 paha? æO ia ka nïnau wähi püniu. Noæu iho, ua pilikia käkou känaka i ka maæa o ko käkou noæonoo ma o ke æano o känaka. Eia nö käkou ke hoæoili aku nei i ia manaæo kanaka ma luna o ka iæa, me he mea lä ua like a like. E kapa æia këia æano he “anthropomorphism”. Maliæa ua “hoæomaopopo” läkou i ko läkou kuleana a eia nö käkou ke æaæe hewa nei i loko o ia ao.
æAæole nö au i haku i inoa no ia mea he “killer whale”, a no laila, eia au ke mahaæoi aku nei i loko o ia hana. æOiai, æaæole ia he koholä a he palaoa paha, a no kona hoæonohonoho æia i loko o ka waeæano naiæa, e kapa ana au iä ia i ka naiæa pilikua.
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 808-956-2627 (Laiana)
>> 808-956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
