Synopsis: Very few words have been borrowed from Hawaiian into English. The borrowing has been done in the opposite direction. This balance of trade is untenable if we are concerned with the health of the Hawaiian language and the maintenance of Hawaiian worldviews.
Aloha e nä hoa noiæi i nä poæopoæo o ka æölelo æöiwi o nëia pae æäina. Eia mai kä æoukou wahi mea käkau ke päæani nei me kahi mau hunahuna liæili’i o kä käkou æölelo. He mea hoæonui leæa paha, æaæole paha. Noæu iho, he mea e haæaheo ai käkou i kä käkou æölelo makuahine.
I ka wä i hiki mua mai ai ka poæe haole ma ko käkou mau kapakai nei, ua hiki pü mai nö me kekahi mau mea hou, æakahi hoæi a æike æia e nä küpuna. A i mea e kuhikuhi ai i ua mau mea hou lä, hoæomaka ke komo mai o kä läkou mau æölelo i loko o ka æölelo Hawaiæi. He lawe Kahiki ka hana a æo ia komo mai nö o nä hua æë a puæu ka nuku. He käkaæikahi wale nö nä hua Hawaiæi i lawe æia aku e ka haole a hoæokomo æia aku i loko o käna æölelo. A æo ia ihola kaæu e häpai nei ma këia kolamu.
He huaæölelo Polenekia æo æuku. He æano mü ia. Ua lohe æia nö këia huaæölelo i loko o kekahi mau æölelo o ka Pakipika, a lohe pü æia hoæi ma loko o nä æölelo æAsia, e laæa me ka æölelo Tai. He æokoæa naæe ka puana æana. Wahi a ka poæe æimi i ka moæolelo o nä æölelo, i ka wä kahiko, he “k” ka mea a käkou Hawaiæi e puana nei ma ke æano he æokina a he “t” ka mea a käkou e puana nei ma ke æano he “k”. Ua puana æia ka huaæölelo no æuku i ke au kahiko, he “kutu” ia. æAæohe wehena i laila.
Aia ma ka æölelo Hawaiæi kekahi hua i æano like kona puana æia ke lohe aku. æO ia hoæi æo “æuæuku”, a ua æikea ka pilina ma waena o nä manaæo o ia mau hua a æelua. æO ka mea æuæuku, he mea liæiliæi ia, a æo ia ihola nö kekahi manaæo o “æuku”, he mü ia a he mea liæiliæi hoæi. Ke manaæo nei au, æo ka huaæölelo æo “æuku” kona mole kumu, ke kahua hoæi i kükulu æia ai kona hoapili, ma o ka hoæopälulua hapa æia æana o kona kino.
I ke Kaua Nui I, ua æeu ka æuku i loko o nä lua kaua, kahi e peæe ana nä koa Pelekania i æole e kü i ka pökä a ka æenemi. Ua kapa æia ua æuku nei he “cootie”, a ua laha këlä huaæölelo ma o kekahi këmu päæani a kamaliæi. Eia ke kuhi æia nei ka huaæölelo “kutu”, æo ia ka molekumu o ia hua. Inä pëlä, ua piæi mai ka heluna o nä hua Hawaiæi i lawe Kahiki æia e ka haole a lilo i hua no läkou. A he helu wale æia nö ka nui. Eia hoæi kekahi. æO ia mea he “tattoo”, he “käkau” nö ia, a he “tatau” hoæi ma kekahi mau æölelo Polenekia.
Aia nö kekahi mau hua i komo aku i loko o ka æölelo haole. Ke laha aku nei ia mea he “lei” ma muli o ka nui o nä malihini e kipa mai ana i ko käkou æäina. Pëia pü nö me ka “poi”, ka mea æai i hana æia ma ke kuæi æana i ke kino o Häloa, a i hoæokano æia naæe e nä malihini ma nä lüæau, he tuko ka hoa like. Aloha nö. æO ka hopena o ia kaulike æole o ka lawe huaæölelo æana, æo ia ka hoæoikaika æia o ke kuanaæike haole a me ka kaiaka æana mai o ke kuanaæike Hawaiæi. He mea anei këia e hopohopo ai?
Noæu iho, aia ko käkou pono æo ka æimi mua æana i nä hua Hawaiæi ma mua o ka æapakau æana i nä hua a haæi. E mälama mua æia ko käkou koæa o paæa auaneæi i ke koæa o haæi.
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edua
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
