Column: Huli kua ʻia ka ʻaha, ʻaʻole ke kanaka

Synopsis: Huli kua is a Hawaiian response to being wronged. In calling for Thirty Meter Telescope supporters to huli kua, the object is not individuals. We should direct our response to groups.

Aloha æäina käkou, aloha pü hoæi me ke kanaka. I ka hahana mai o ka paio æana no ke kuleana pili i ia æäina ma ka mokupuni æo Hawaiæi e kaulana nei ma ka inoa æo Mauna-a-Wäkea, kaulana pü maila kekahi mau æölelo æana e laæa æo “kapu aloha” a me “kü kiaæi mauna”, a kau mai hoæi ma nä höæailona like æole a me nä pale æili a käkou e æaæahu nei. I këia manawa, puka maila kekahi æölelo hou, æo ia hoæi æo “huli kua”.

Alia hoæi e piæi mai kahi manaæo höæole i ke kapa æia he mea hou. Ua maopopo, he æölelo ia i lohe pinepine æia ma mua. æAæole i huki æia mai loko mai o ka æole. Eia naæe, ua häiki mai paha ka laulä o kona mau manaæo i loko o ka pöæaiapili o ka hihia ma luna o ko käkou kupuna, æo Mauna-a-Wäkea. Wahi a ka unuhi a Pukui mä läua me Elbert, æo ka æauæa æana i ke käkoæo a i æole ke kökua paha (refuse to help), æo ia nö kekahi o kona mau manaæo. Ke kuhi nei au æo ka mea maæa mau, æo ia ka huli æana o kekahi kanaka a höæike aku i kona kua i mua o kekahi kanaka. æO ka huli kua naæe e häpai æia nei i këia mau lä, æo ia ka æauæa æana i ke käkoæo i kekahi hui, e laæa me ke Kulanui o Hawaiæi, kona mau kahu waiwai, ke aupuni mokuæäina, a me kekahi mau keæena aupuni e laæa me ka DHHL.

Pehea lä e huli kua ai i kekahi hui? No ka poæe e hana nei ma ke Kulanui, he mau hana nö kä käkou e lawelawe ai a ua komo æole naæe i loko o ko käkou mau palapala æaelike. He mau hana ia e piæi ai ke külana o ka mea æeleu mikimiki. He hana hoæi e pono ai ke Kulanui. I loko nö o ia mau hua maikaæi e loaæa ana i ke Kulanui, hana æino æia mai käkou e ua Kulanui nei. æO ia ihola nö ka wä e huli kua ai. He æeleu nö a he mikimiki, a æo ia mau hana æino æia mai nö. æAæohe wahi pono i laila. No laila, æo ka hoæokö kuleana wale nö ia a lawa! æO ia hoæi, e æauæa æia ka hana keu a ka æeleu a mikimiki. E hoæokö wale nö i nä kuleana e helu æia mai ana ma luna o ko käkou palapala æaelike.

No laila, æaæole këia æano huli kua he hana e æeha ai ka hoa kanaka. He hana ia naæe e höæike ai i ko käkou waiwai. Na ka nele hoæi o ke Kulanui i ke hoa, pëlä e akäka ai ia manaæo. Aia wale nö a æike æia ua waiwai nei e ke Kulanui, a laila e huli hou mai ai käkou a aloha aku aloha mai he alo a he alo.

æO ke æano o këia mea he hui e häpai æia mai nei ma æaneæi, he mau känaka ia. He kanaka maikaæi kekahi a he æuæa kekahi. æO nä mea maikaæi a æike hoæi i ka pono, aia iä läkou ka mana e kü ai ma hope o ka pono a küæë aku i ka hana a ka æuæa. Inä naæe e noho mü æo ia a küæë æole i ka æino, he æano huli kua ia i ka pono. Kohu mea lä he käkoæo ia i ka hana æino a ka æuæa. E lilo nö hoæi ia æino i kumu e huli kua ai.

No laila, æo këia hana e häpai æia nei no ka mälama æana i ka pono o ka Mauna, æo ka huli kua, he hana ia e höæike aku ai i ka æeha a nä hoa kanaka i hana mai ai, ma o nä ukana æino a läkou i hoæouka mai ai ma luna o ko käkou hokua. A i æike nö läkou i kä läkou hana pëlä, a laila, hiki nö iä läkou ke hoæoponopono. A i æauæa æia naæe ia hoæoponopono æana, na ke kua nö e höæike aku. A i æike æole paha, na ke kua nö läkou e aæo.

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 956-2627 (Laiana)

>> 956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.