Synopsis: The four Galilean moons of Jupiter were named after the lovers of Zeus, the Greek counterpart of Jupiter, replacing Galileo’s numbered names that were based on the order of proximity to Jupiter.
Aloha mai nö käkou. Eia au ke mihi aku nei i mua o æoukou, e nä makamaka, no ke kapa hewa æana aku i ka hökü hele æo Kaæäwela, æo ia æo Makulu. Auë ka hopena æelemakule ë!
No laila, i moæolelo hou këia no Europa, kekahi o nä mahina o “Kaæäwela”, he hökü hele i loko o ko käkou poe lä. Eia ka poæe kilo hökü ke kuhi nei ë he wai ko loko o ua mahina lä a he höæailona nö ia e haæi mai ana iä käkou, aia nö paha kahi mea ola ma laila. I mea hoihoi nö paha këia no käkou e nänä ai, eia naæe, e hoæopaneæe æia a hiki i kekahi pule aku. I këia manawa naæe, e nänä käkou i ke kapa inoa æia æana o ua mahina lä. Ma laila e kupu ai kekahi mau nïnau no ke kuleana ma ia hana æo ke kapa inoa æana.
Wahi a ka moæolelo a ka poæe haole, ua æike mua æia æo Europa e Galileo Galilei i ka makahiki 1610. Ua kilo æia ua æo Europa ma o kahi aniani hoæonui æike näna e hoæonui i ka mea e kilo æia nei a päiwakälua ka nui o kona æike æia ma o ka maka kanaka. I ia wä nö, ua æike pü æia æo Europa e Simon Marius, he kilo hökü Kelemänia, æaæole naæe æo ia i käkau i pepa e hoæolaha ana i käna mea i æike ai, e like me ka hana a Galileo, no laila, ua lilo ke kaulana no ia mea he “æike mua” iä Galileo. æO ia nö ka mea i hea æia ai nä mahina nunui æehä o Kaæäwela æo nä “Galilean Moons” a hiki i këia lä. Eia ka mea æäpiki, i ka æike mua æana o Galileo i ka mahina a käkou e kapa nei iä Europa, ua kapa aku æo ia i ka inoa æo “Jupiter II”, no ka mea, æo ka lua ia o ka mahina mai Kaæäwela aku. Ma ia hope mai, ma muli o ka holomua o ka maikaæi o nä æohe nänä, ua æike æia he mau mahina hou aku, a i këia wä, he 79 ka huina o ko Kaæäwela mau mahina. æO Jupiter II, æo ia ke ono o ka mahina mai Kaæäwela aku, a æo ia nö hoæi ke ono o ka mahina o ko käkou poe lä nei ma ka nui. æAno æë nö paha ka helu II.
æO ia nö ke kumu i ola ai ka inoa o Marius. I ka æike æia o ka hemahema o ko Galileo kapa inoa æana, ua koho æia nä inoa a Marius i kapa ai, a æo ia nä inoa o nä “Galilean Moons” a hiki i këia wä. Kapa akula æo ia i ua mau mahina nei ma muli o nä inoa o nä ipo a Zeus, ke akua Helene, æo ia ho’i ‘o Io, æo Europa, æo Ganymede, a æo Callisto.
Ua æano hoihoi ka ili æana o ke kuleana kapa inoa ma luna o Galileo, a me ke kaæa æana aku hoæi o ia kuleana ma luna o Marius. Me he mea lä, æo läua wale nö kai æike i ia mau mahina i ia wä. Pehea lä nä kilo hökü o nä lähui æöiwi o ka honua nei? Malia, ua æike mua aku paha kekahi æöiwi i ia mau mahina. A no ka hoæolaha æole aku naæe i pepa e käæili ai i ia hanohano, e like me Galileo mä me Marius, lilo ia hanohano iä läua ala.
æO nä inoa a Marius i kapa ai, he mau inoa ia no nä ipo a Zeus (Jupiter). ‘O Ganymede, he keiki käne a he kahu hipa ka hana, ua lilo i paæa kïæaha ma Olympus, kahi noho o Zeus. æO Io, he ipo ia nä Zeus. He aliæi wahine hoæi ma ke ao kanaka. æO Callisto, he aliæi wahine ia i ke ao kanaka, ua puæe æia e Zeus, a æo Europa, hänau æo ia i keiki na Zeus. He aha kä hoæi ke æano o ka wai ma luna o ia mahina æo Europa?
E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:
>> kwong@hawaii.edu
>> rsolis@hawaii.edu
a i ‘ole ia, ma ke kelepona:
>> 956-2627 (Laiana)
>> 956-2627 (Kekeha)
This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.
