Synopsis: The breadfruit tree provides a wonderful source of nutrients that are healthier than other sources of starch. The problem is that nothing grows under it except for its own suckers. This can support massive erosion, particularly during the rainy seasons. Cutting back the tree will ensure that light gets through and vegetation will grow, thus stabilizing the soil, but there will be no breadfruit for a couple of years.

Aloha hou mai nö käkou e nä hoa heluhelu o Kauakükalahale. He nani ia, e kala kahiko ko käkou hui æana ma loko o nä æaoæao o ka nüpepa, æo ia hoæi, mai këlä makahiki aku nei mai, eia au ke häæawi aku nei i koæu aloha makahiki hou iä käkou a pau i këia manawa i æole e hala hou aku kekahi makahiki! Ahea hoæi e hala ai nä pö anu a me nä lä ua? Ua lawa au i ka huæihuæi, a eia nö au ke kali nei æo ka hala æana o nä lä ua. I loko nö o ka maikaæi o ka ua, ka mea hoæi e ola ai ka honua, i mea hoæi ia e pilikia ai ka nohona i kekahi manawa.

æEhia mea aloha o käkou, ka poæe e noho nei ma nä æäina papali. He æaæai wale æia nö ka æäina e ka ua a he kahe wale aku nö ka lepo i ke kai. A he kahe wale aku nö ia ma nä wahi i ulu æole æia e ka laæaläæau a me ka mauæu paha. æO ia nö ka pilikia ma koæu æäina, a ma loko o koæu pä hale hoæi, i këia mau lä o ka hoæoilo. A ua hoæolawehala æia nö ia pilikia i ka ulu mai o nä kumu æulu, no ka mea, pau nä mea ulu o lalo o läkou i ka make, koe wale nö nä æulu keiki. Ke kuhi nei au, e make ana nä mea ulu ma lalo o kona malu ma muli o ka malu a me nä lau æulu. He këpau æino paha ko nä lau. A æoiai aia ke kumu æulu e ulu ana ma ka æäina papali, ma kahi kokoke loa i koæu hale, eia nö ke æaæai æia nei ka lepo o ka pali. I waiho wale æia ka æulu me ia e ulu nei, æaæole nö a he wä, e haneæe ana paha ka hale a e hiolo ana i luna o ia kumu æulu nö.

Aia paha ka pono æo ka æokiæoki æana i kona mau lälä a pau nä lau näna e hoæomalu nei i ia lepo. A i loko nö o koæu puni æana i ka æai æulu, naæu ana ia hana e lawelawe aku. Minamina naæe au i ia kumu æulu, no ka mea, he puni nö au i kona hua. He æono nö a lohe mai i ke aæo! A i loko nö o koæu hoæokë æana i ia mea he köpia, ka mea e pono æai wale æia nö e ka lehulehu, æo ka hua æulu kekahi mea aæu o ka æai æana, a no ka mea, he köpia maikaæi kona. He mea köpia hoæi ia i hana æole æia e känaka, e laæa hoæi mme ka palaoa läua æo ka nulu, a ua hapa mai kona köpia ma mua o nä mea köpia æë aæe, e laæa me ka æuala kahiki a me ka laiki. He nui nä mea i loko o ka æulu e maikaæi ai no ke olakino.

æO ia nö koæu mea e minamina nei i ka æoki æana i ke kumu æulu ma koæu hale. Ke æoki æia, hele a püæiwa æo ia a æaæole e hua hou mai a hala kekahi mau makahiki. Eia naæe, e ulu hou ana nä mauæu a me nä laæaläæau ma lalo ona, a e paæa ana ia æäina papali. He koho paæakikï ia. Iaæu nö naæe a noæonoæo aæe i ka pono o ka æäina, o ke aliæi hoæi, e maæalahi mai ke koho æana. E ulu hou ana nö ka æulu, a i kona mau hua nö a puka hou mai, e hauæoli nö kahi keiki puni æulu æo au, a æo ka æäina ke lanakila aæe ana. Maæalahi ke koho ke noæonoæo käkou pëlä. Ke kaæa ke eo i ka æäina, æo ia ola hoæokahi nö ia o ka æulu. Na wai hoæi ke kumu æo Kü?

E ho‘ouna ‘ia mai na ä leka iä mäua, ‘o ia ho‘i ‘o Laiana Wong a me Kekeha Solis ma ka pahu leka uila ma lalo nei:

>> kwong@hawaii.edu

>> rsolis@hawaii.edu

a i ‘ole ia, ma ke kelepona:

>> 808-956-2627 (Laiana)

>> 808-956-2627 (Kekeha)

This column is coordinated by Kawaihuelani Center for Hawaiian Language at the University of Hawai‘i at Mänoa.